Σκληροί καιροί – ενδιαφέροντες καιροί (δ’ μέρος)

Του Ανδρέα Βλάχου*

Στην τελευταία σεκάνς[1] της αγαπημένης ταινίας animation “Ψάχνοντας τον Νέμο” (2003), τα ψάρια του ενυδρείου εκτελούν τη μεγάλη απόδραση: πρώτα βρωμίζουν τη μικρή τους φυλακή αναγκάζοντας τον ιδιοκτήτη τους να τα βάλει σε πλαστικά σακουλάκια για να την καθαρίσει. Κατόπιν κυλούν τα σακουλάκια από το ανοιχτό παράθυρο στο δρόμο από κάτω κι από εκεί στο λιμάνι του Σίδνεϊ και την ελευθερία. Τα ψάρια πανηγυρίζουν για μερικά δευτερόλεπτα μέχρι που συνειδητοποιούν τη νέα τους κατάσταση. Είναι πλέον εκεί που λαχταρούσαν να πάνε, στον ωκεανό, αλλά το καθένα απομονωμένο μέσα σε μια διαφανή φούσκα. Το ψάρι – σκαντζόχοιρος ρωτά:

“Και τώρα, τι;”

Καθώς θα χαλαρώνουν οι περιορισμοί θα βρεθούμε αντιμέτωποι με μια πολύ πραγματική εκδοχή του ερωτήματός τους και περίπου στην ίδια θέση με αυτά. Αργά ή γρήγορα θα συνειδητοποιήσουμε ότι η κανονικότητα της επόμενης μέρας δεν είναι αυτή του χτες. Πώς θα είναι λοιπόν η ζωή μας;

Επειδή η καθημερινότητα που θα ζήσουμε είναι (όπως πάντα άλλωστε) ένα χαοτικό σύστημα, κάθε ακριβής πρόβλεψη είναι αδύνατη[2]. Έτσι, για να μαντέψουμε έστω κάτι από την επόμενη μέρα, πρέπει να εστιάσουμε στα δεδομένα που υπάρχουν ήδη. Επιπλέον, θα ήταν χρήσιμο να ξέραμε πώς σκέφτονται αυτές και αυτοί που παίρνουν για εμάς τις αποφάσεις. Και, τέλος, να αναρωτηθούμε τι θέλουμε εμείς και κατά πόσο μπορούμε να καθορίσουμε το μέλλον μας.

Όσες και όσοι είχαν την αξιοθαύμαστη υπομονή ή την περιέργεια να διαβάσουν το πρώτο, το δεύτερο και το τρίτο μέρος, ίσως μέχρι τώρα με έχουν δικαιολογήσει για το πρώτο κομμάτι του τίτλου. Οι καιροί είναι σκληροί. Ο ιός μας αιφνιδίασε, ενώ το σοβαρότερό μας πρόβλημα είναι ότι δεν ξέρουμε ακόμα τα πάντα για αυτόν. Όχι μόνο δείχνει μεγαλύτερο κέρατο σε σχέση με τη γρίπη, αλλά μεταδίδεται τουλάχιστον εξίσου εύκολα με αυτήν. Τέλος, κανένα εθνικό σύστημα υγείας δε θα άντεχε την ανεξέλεγκτη διασπορά του, πολύ περισσότερο το δικό μας στην κατάσταση που είναι.

Τα καλά της υπόθεσης; Για λογαριασμό της ανθρωπότητας, την αντιμετώπιση της κατάστασης την ανέλαβαν οι αγωνιστές της επιστήμης και όχι η φυσική επιλογή ή οι προσευχές. Φάνηκε, πέραν αμφιβολιών, η αξία της διεθνούς συνεργασίας και, πέραν  ιδεοληψιών, η σημασία της επάρκειας των συστημάτων υγείας και της προσβασιμότητας σε αυτά. Οι ηγεσίες αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν γρήγορα στα δεδομένα – όσες δεν το έκαναν αργά ή γρήγορα θα κριθούν από τους λαούς τους. Επίσης αμφισβητήθηκε ευθέως η βεβαιότητα της ανθρώπινης παντοδυναμίας στο περιβάλλον και τεκμηριώθηκε η ανάγκη διάθεσης πόρων σε μη άμεσα “παραγωγικές” (ωστόσο απαραίτητες) δραστηριότητες, όπως η έρευνα για την αντιμετώπιση ασθενειών στις φτωχές χώρες και η πρόληψη των συνθηκών που μπορεί να γεννήσουν την επόμενη πανδημία. Αν παρ’ όλα τούτη συμβεί ξανά, υπάρχει πλέον πολύτιμη εμπειρία πάνω στο τι πρέπει και τι δεν πρέπει να ξανακάνουμε.

Γιατί όμως οι καιροί είναι ενδιαφέροντες;

Κάθε μεγάλη αλλαγή έχει τη δυναμική να εκτρέψει μια προδιαγεγραμμένη πορεία σε εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Σε τέτοιες συνθήκες όλα μπορεί να γίνουν ρευστά και να αλλάξουν ρόλοι και θέσεις στην κοινωνία, στην οικονομία, στην πολιτική. Η κρίση της τελευταίας δεκαετίας έκανε ακριβώς αυτό στη χώρα – σκεφτείτε τι θεωρούσαμε δεδομένο το 2009 και πώς οι βεβαιότητες χάθηκαν στην πορεία. Εκτιμώ όμως ότι η τελική “κατάσταση ισορροπίας” έδειξε ότι δεν ολοκληρώθηκε η πορεία στην αυτογνωσία. Δεν ήρθε η κάθαρση. Δεν αναπροσδιορίσαμε τη θέση μας στον κόσμο και την Ιστορία. Δεν εξασφαλίσαμε ότι τα λάθη του χτες δε μας περιμένουν στην επόμενη στροφή. Υπάρχει αναξιοποίητο δυναμικό που μένει εκτός επειδή εμποδίζεται ακόμα από ένα αδιαπέραστο μπλοκ αδράνειας, άγνοιας, διαπλοκής και συμφέροντος – ό,τι ονομάζουμε κατεστημένο. Αν δεν σαρωθεί τώρα, πότε θα γίνει αυτό;

Ελλάδα

Υπάρχουν πολλές αλλαγές που περιμένουμε ότι θα συμβούν, αλλά εδώ θα περιοριστώ σε αυτές που ανέδειξε η πανδημία.

Ας ξεκινήσουμε από το Ε.Σ.Υ. : Ήρθε η στιγμή να δημιουργηθεί ή να αναδιοργανωθεί ένα καθολικό και προσβάσιμο σύστημα υγείας με έμφαση στην πρόληψη και την πρωτοβάθμια φροντίδα, αποκεντρωμένο, με γρήγορο και ασφαλή τρόπο παραπομπών στις βαθμίδες και τις δομές του, επαρκώς επανδρωμένο κι εξοπλισμένο. Με νοσοκομεία αναφοράς και εξειδικευμένα κέντρα τριτοβάθμιας περίθαλψης. Με έμφαση στην εκπαίδευση, την εξέλιξη και την αξιολόγηση του δυναμικού του. Με ικανοποιητικό επίπεδο αμοιβών και πάταξη της παραοικονομίας. Με δυνατότητα συνεργειών και συμπληρωματικότητας με τον ιδιωτικό τομέα και τους φορείς της εκπαίδευσης και της έρευνας. Πρέπει επιτέλους να αποφασίσουμε πόσους γιατρούς, νοσηλευτές, τεχνικούς, διοικητικούς χρειαζόμαστε και πού. Ας μην υπάρχουν αυταπάτες: το Ε.Σ.Υ. άντεξε στην πανδημία επειδή δε χρειάστηκε να ζοριστεί. Ας μην περιμένουμε να δούμε τι θα γίνει αν έρθει η επόμενη φορά και το βρει στην ίδια κατάσταση. Η χρηματοδότηση έχει εν μέρει βρεθεί[3], αλλά πρέπει να τη χρησιμοποιήσουμε έξυπνα.

Δημόσιο χρέος: ξέρουμε ότι η ύφεση θα είναι πολύ μεγάλη. Αυτό θα επηρεάσει τη χώρα για χρόνια. Αν, όμως, δούμε τη μεγαλύτερη εικόνα, η ύφεση στην Ευρώπη ίσως μακροπρόθεσμα μας ευνοήσει στο θέμα του δημόσιου χρέους και των υποχρεωτικών πλεονασμάτων που μακροπρόθεσμα θα ήταν αδύνατο να διατηρήσουμε[4].

Δημόσια διοίκηση – ψηφιακή πολιτική: θυμάστε εκείνο το χαρτί που ήθελε πέντε εργάσιμες για να βγει, με επίσκεψη σε αντίστοιχες δημόσιες υπηρεσίες, αριθμό πρωτοκόλλου και δώδεκα σφραγίδες; Όπως αποδεικνύεται, η έκδοσή του μπορεί να γίνει και από εσάς στον υπολογιστή σας αν υπάρχει θέληση[5]. Το θέμα είναι να συνεχίσει να υπάρχει και μετά την πανδημία, για να ολοκληρωθεί αυτή η αυτονόητη επανάσταση.

Εξ αποστάσεως εκπαίδευση: εδώ ξέρουμε ότι, αντίθετα με τα όμορφα τηλεοπτικά σποτάκια που μας διαβεβαιώνουν για το αντίθετο, τα κάναμε σαλάτα στο δημόσιο σχολείο. Απλά δεν είμαστε έτοιμοι. Με την εξαίρεση μεμονωμένων περιπτώσεων εκπαιδευτικών που λόγω αντικειμένου, γνώσεων και διάθεσης ξεχώρισαν, είναι σίγουρο ότι ειδικά στις χαμηλότερες βαθμίδες της εκπαίδευσης σε πολλές τάξεις η σχολική χρονιά χάθηκε. Πολλά παιδιά δεν έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο ή δε διαθέτουν υπολογιστή στο σπίτι. Το υπουργείο τη μια μέρα ζητούσε καταγραφή αυτών των περιπτώσεων για να χορηγήσει υπολογιστές[6] και την επόμενη άλλαζε γνώμη[7]. Η πλατφόρμα τηλεκπαίδευσης είχε προβλήματα και ήταν απελπιστικά αργή[8]. Πολλοί εκπαιδευτικοί απλά δεν ασχολήθηκαν. Και, με συγχωρείτε, αλλά το να πανηγυρίζουμε για τη θεαματικότητα της “Εκπαιδευτικής Τηλεόρασης” το 2020 είναι γελοίο. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση είναι ένα εργαλείο που μπορεί να είναι εξαιρετικά χρήσιμο σε πολλές περιπτώσεις και ο υποχρεωτικός εγκλεισμός είναι απλά μία από αυτές. Αλλά το πρόβλημα δεν είναι η τηλεδιδασκαλία. Η παιδεία μας είναι που χρειάζεται αναδιοργάνωση και χρηματοδότηση. Η επόμενη μεταρρύθμιση του συστήματος θα πρέπει να είναι η ψηφιακή. Αλλιώς τα παιδιά μας δε θα μπορέσουν να συμβαδίσουν με τα παιδιά των προηγμένων χωρών και η εθνική μας παιδεία θα κατρακυλήσει περαιτέρω στην παγκόσμια κατάταξη[9].

Οικονομικό μοντέλο: Επειδή δεν είμαι ειδικός, παραθέτω κάποιες προσωπικές διαπιστώσεις. Όπως έγινε οδυνηρά αντιληπτό, μια χώρα που βασίζεται στον τουρισμό για έως και το 30,9% του Α.Ε.Π. της, χωρίς αυτόν έχει μεγάλο πρόβλημα. Επιπλέον, σε έκτακτες συγκυρίες όπως η τωρινή, όσο πιο αυτάρκης είναι μια χώρα (ή έστω όταν μπορεί να δείξει ευελιξία στην εξασφάλιση πόρων και υπηρεσιών) τόσο μεγαλώνουν οι πιθανότητές της να ισορροπήσει πιο γρήγορα στις δυσκολίες. Κατανοώ ότι το οικονομικό μας μοντέλο δεν μπορεί να αλλάξει από τη μια μέρα στην άλλη. Ωστόσο, όποιος λόγου χάρη χαίρεται που η χώρα απέκτησε δυνατότητα παραγωγής μασκών προστασίας σε ελάχιστο χρόνο, ας αναρωτηθεί και για ποιους λόγους έπαψε από καιρό να παράγει αρκετά από τα στοιχειώδη και παράγει μόνο υπηρεσίες. Για να το πάμε παρακάτω, ας πούμε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα να έχουμε αυτή την εξάρτηση από τον τουρισμό σε έναν πραγματικά ενιαίο πολιτικό και οικονομικό χώρο όπως η ΕΕ. Στην πανδημία όμως η ΕΕ έδειξε ξανά ότι δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο. Αν λοιπόν τελικά στην Ευρώπη στα δύσκολα είμαστε ο καθένας μόνος του, ας προσπαθήσουμε είτε να αλλάξουμε την Ένωση είτε να εξασφαλίσουμε μελλοντικά τις ελάχιστες προϋποθέσεις για την επιβίωση της χώρας χωρίς εξαρτήσεις, αν ποτέ τα πράγματα ξανασκουρύνουν.

Εργασία από το σπίτι: στη χώρα που κάθε μεταρρύθμιση στην εργασία τα τελευταία χρόνια εκλαμβάνεται ως μια καλή ευκαιρία για χαμηλότερους μισθούς, είναι λογικό να υπάρχει καχυποψία για την πραγματικότητα που ήρθε εξ ανάγκης λόγω της πανδημίας του COVID-19. Φυσικά δεν μπορεί να ισχύσει για όλους τους κλάδους. Επίσης η φυσική παρουσία είναι σημαντική κατά περιόδους ακόμα και στις επιχειρήσεις ή τις υπηρεσίες που η εξ αποστάσεως εργασία ταιριάζει μια χαρά. Ωστόσο, η νέα πραγματικότητα είναι ότι όπου μια δουλειά μπορεί να γίνει με έναν υπολογιστή, ένα τηλέφωνο και μια καλή σύνδεση διαδικτύου, ίσως σύντομα αυτό ακριβώς θα συμβεί είτε προαιρετικά είτε υποχρεωτικά. Η πολιτεία οφείλει να διασφαλίσει ένα πλαίσιο προστασίας των εργαζομένων πριν, με πρόφαση την νέα οικονομική κρίση, διαμορφωθούν στα εργασιακά συνθήκες άγριας δύσης σε αμοιβές και ωράριο. Το όφελος από τις επιχειρήσεις θα προκύψει από τη μείωση του λειτουργικού τους κόστους. Παράλληλα, πολλές εργατοώρες και χρήματα ίσως πάψουν να χάνονται σε καθημερινές αστικές μετακινήσεις κι επαγγελματικά ταξίδια, δίνοντας στους εργαζομένους την πιθανότητα να εργαστούν από ένα πιθανώς λιγότερο αγχογόνο περιβάλλον και αφήνοντάς τους περισσότερο προσωπικό χρόνο. Αν και θα έχει αρνητικές συνέπειες σε ένα σοβαρό κομμάτι της οικονομίας (αεροπορικά ταξίδια, ξενοδοχεία, συνέδρια), η πιθανότητα αυτή είναι προ των πυλών. Από την άλλη πλευρά, αυτή θα είναι μια εξαιρετική αφορμή για αποκέντρωση: οι έδρες των εταιρειών και η μόνιμη κατοικία των εργαζομένων μπορεί στο μέλλον να απέχουν μεταξύ τους πολύ και το μόνο που θα μετρά πραγματικά να είναι η ταχύτητα του ίντερνετ.

Επίλογος

Οι επιπτώσεις της κρίσης λόγω COVID-19 θα γίνουν αισθητές σε πλανητική κλίμακα. Στον πρώτο γύρο, η μικρή μας χώρα κατήγαγε μια αρχική νίκη αλλά σε πιθανό δεύτερο ξέσπασμα θα έχει αρχίσει να βιώνει και τις πρώτες συνέπειες στο οικονομικό πεδίο. Οι αλλαγές θα έρθουν αναπόφευκτα αλλά μπορεί να φέρουν μια ευκαιρία, όταν πια η επιστήμη επιβληθεί του ιού, να μας οδηγήσουν σε ένα καλύτερο μέλλον. Η κρίση που θα ακολουθήσει την υγειονομική χρειάζεται ψυχραιμία, ενότητα, δίκαιο καταμερισμό των επιπτώσεων.

[1] https://www.youtube.com/watch?v=PATapIobiso

[2] https://www.bbc.com/future/article/20200331-covid-19-how-will-the-coronavirus-change-the-world

[3] https://www.euronews.com/2020/04/10/coronavirus-in-europe-how-will-the-eu-500bn-rescue-deal-help-people-and-businesses

[4] https://fortune.com/2020/05/02/eu-debt-crisis-bailouts-coronavirus/

[5] https://www.bbc.com/news/world-europe-52472144

[6] https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/318172_ypoyrgeio-pros-dieythyntes-sholeion-na-katagrafoyn-oi-anagkes-gia-tin-parohi

[7] https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/anakoinoseis/318527_parohi-ypologiston-sta-sholeia-na-stamatisoyn-oi-palinodies-kai-oi

[8] https://www.alfavita.gr/ekpaideysi/anakoinoseis/316835_sobara-problimata-kai-ekpaideytikes-anisotites-stin-efarmogi-tis

[9] https://worldpopulationreview.com/countries/education-rankings-by-country/

* Ο Ανδρέας Βλάχος ζει με την οικογένειά του και εργάζεται ως Ουρολόγος στη Σαντορίνη. Επικοινωνεί γράφοντας για αυτά που γνωρίζει, για αυτά που αγαπά και για αυτά που ζητούν την προσοχή μας.

Όλες οι δημοσιεύσεις του Atlantea με άρθρα του Ανδρέα Βλάχου είναι διαθέσιμες εδώ.