Θέματα υγείας: Η χρήση καθετήρων στην Ουρολογία

Από τον Δρ. Ανδρέα Χ. Βλάχο*

Σε φυσιολογικές συνθήκες, τα ούρα παράγονται από τους νεφρούς μέσω μίας διαδικασίας διήθησης (δηλαδή φιλτραρίσματος) του αίματος. Με αυτόν τον τρόπο ο οργανισμός απομακρύνει τυχόν περίσσεια νερού, καθώς και τις άχρηστες ή επιβλαβείς ουσίες. Τα ούρα μέσω των ουρητήρων διοχετεύονται στην ουροδόχο κύστη όπου αποθηκεύονται μέχρι την εκούσια έξοδό τους από τον οργανισμό (ούρηση) μέσω της ουρήθρας.

Οποιαδήποτε ανατομική διαταραχή στο ουροποιητικό σύστημα, μέχρι την ενδεχόμενη αποκατάστασή της, μπορεί να δημιουργήσει την ανάγκη διαχείρισης των ούρων. Το ίδιο επιπλέον μπορεί να συμβεί σε λειτουργικά προβλήματα του ουροποιητικού ή σε καταστάσεις που διαταράσσουν τον έλεγχο της ούρησης.

Με λίγα λόγια, τα ούρα πρέπει να βγαίνουν από το σώμα, αλλιώς αργά η γρήγορα παρουσιάζονται επιπλοκές στην υγεία. Ο κατ’ εξοχήν τρόπος παροχέτευσης των ούρων σε αυτές τις συνθήκες γίνεται μέσω της συσκευής που ονομάζεται καθετήρας.

Ιστορική αναδρομή
Η λέξη “καθετήρας” είναι ελληνική (από το ρήμα καθίημι=ρίχνω κάτι με φόρα προς τα κάτω) και χρησιμοποιείται διεθνώς. Υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα και αναφορές για την χρήση καθετήρων τουλάχιστον 3500 χρόνια πριν την εποχή μας. Συγκεκριμένα, η πρώτη γραπτή αναφορά για την χρήση καθετήρα γίνεται στον αρχαίο αιγυπτιακό πάπυρο του Ebers, ο οποίος υπολογίζεται ότι συντάχθηκε το 1500 π.Χ. περίπου. Τα υλικά κατασκευής τότε ήταν το καλάμι, τα διπλωμένα φύλλα φοίνικα και ο χαλκός. Αργότερα, στα γραπτά του Ιπποκράτη (5ος π.Χ. αιώνας) αναφέρεται η χρήση ευλύγιστων καθετήρων από μόλυβδο. Στις ανασκαφές της Πομπηΐας βρέθηκε καθετήρας σχήματος “S” κατασκευασμένος από ασήμι. Μετεξέλιξη αυτού του καθετήρα συναντάται στα γραπτά του Albucasis, Άραβα γιατρού που έζησε τον 10ο αιώνα. Την ίδια περίπου εποχή, οι Κινέζοι (άγνωστο πώς το κατάφερναν!) αναφέρουν την χρήση των σωληνωτών φύλλων του φρέσκου κρεμμυδιού ως καθετήρων. Εναλλακτικά, χρησιμοποιούσαν μεταλλικές ράβδους ή κλαδιά.

Από την Αναγέννηση και μετά το βασικό υλικό των καθετήρων είναι το ασήμι, ενώ γίνονται προσπάθειες αντιμετώπισης των πρακτικών προβλημάτων του καθετηριασμού: δοκιμάζεται η χρήση λιπαντικών, όπως το κερί και διάφορα έλαια. Στην κατασκευή του καθετήρα δοκιμάστηκαν υλικά που στην εποχή μας ακούγονται απίστευτα, όπως μετάξι, δέρμα, οστά φάλαινας, έντερο, βερνίκι, φυσικό καουτσούκ. Το 1752 ο Βενιαμίν Φρανκλίνος έφτιαξε για τον αδελφό του, που υπέφερε από λιθίαση, μία παραλλαγή καθετήρα από περιελιγμένο ασημένιο έλασμα αλειμμένο με ζωϊκό λίπος. Μερικά χρόνια αργότερα, πάσχοντας και ο ίδιος, τον χρησιμοποίησε στον εαυτό του. Στα μέσα του 19ου αιώνα, ο Auguste Netalon έφτιαξε τον πρώτο καθετήρα από latex. Το 1929, ο αμερικανός Frederic Foley εξελίσσει μία κατασκευή του J.F. Reybard (από το 1855) και πατεντάρει τον αυτοσυγκρατούμενο latex καθετήρα με μπαλόνι. Με κάποιες αλλαγές, ο καθετήρας foley χρησιμοποιείται ως τις μέρες μας και είναι αυτό που έχουμε στο μυαλό μας όταν αναφερόμαστε σε καθετήρα.

Είδη καθετήρα
Τα βασικά χρησιμοποιούμενα είδη καθετήρα είναι:

– ο καθετήρας τύπου foley και οι παραλλαγές του: πρόκειται για σωλήνα ποικίλου διαμετρήματος κατασκευασμένο από μαλακό, ευλύγιστο υλικό, όπως η σιλικόνη, το latex, κάποια πλαστικά πολυμερή κλπ. Μέσα στον σωλήνα υπάρχουν τουλάχιστον δύο αυλοί. Από τον έναν εξέρχονται τα ούρα, ενώ από τον άλλον εισέρχεται φυσιολογικός ορός που προορίζεται να γεμίσει ένα μπαλόνι με λεπτό τοίχωμα που βρίσκεται στο άκρο του καθετήρα (αυτό που εισέρχεται στην κύστη). Η άκρη του καθετήρα που βρίσκεται εκτός κύστης έχει τουλάχιστον δύο διακριτές απολήξεις. Από την μία βγαίνουν τα ούρα, ενώ από την άλλη (βαλβίδα) εισέρχεται ο ορός για το μπαλόνι. Το μπαλόνι χρησιμεύει για την συγκράτηση του καθετήρα στην θέση του. Ο καθετήρας foley εισέρχεται συνηθέστατα μέσω της ουρήθρας, σε άνδρες και σε γυναίκες. Τότε, ονομάζεται διουρηθρικός. Ωστόσο, μία παραλλαγή του (υπερηβικός) χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις που ο καθετηριασμός της ουρήθρας δεν είναι δυνατός ή πρέπει να αποφευχθεί. Τότε, η εισαγωγή γίνεται από το δέρμα της κατώτερης κοιλιακής χώρας απευθείας στην ουροδόχο κύστη.

– καθετήρας χωρίς μπαλόνι. Φέρει έναν μόνο αυλό. Εισάγεται στην ουρήθρα και είναι κατασκευασμένος συνήθως από πλαστικό λίγο πιο άκαμπτο από αυτό των καθετήρων foley. Τις περισσότερες φορές χρησιμοποιείται μόνο για να εκκενώσει την κύστη χωρίς να παραμένει εντός αυτής μετά την εκκένωση.

– περιπεϊκός καθετήρας. Σε περιπτώσεις ανδρών που παρουσιάζουν κάποιας μορφής ακράτεια ούρων χωρίς απόφραξη, μπορεί να εφαρμοστεί ο συγκεκριμένος τύπος. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για καθετήρα αλλά για ένα σύστημα που εφαρμόζεται γύρω από το πέος και μοιάζει με προφυλακτικό με μία απόληξη στην κορυφή από την οποία παροχετεύονται τα ούρα.

– καθετήρες νεφροστομίας. Χρησιμοποιούνται όταν δεν είναι εφικτή η έξοδος των ούρων με άλλον τρόπο εκτός από απευθείας καθετηριασμού στον νεφρό.

Πότε χρειάζεται καθετήρας;
Οι συνηθέστερες ενδείξεις καθετηριασμού είναι:

• Επίσχεση ούρων: ο ασθενής αδυνατεί να ουρήσει ή ουρεί λίγο αφήνοντας μεγάλο υπόλειμμα ούρων στην κύστη του.
• Μετά από χειρουργεία στο ουροποιητικό (π.χ. επεμβάσεις προστάτη και κύστεως), οπότε εισάγεται ένα είδος καθετήρα (τριπλού αυλού) που ταυτόχρονα “ξεπλένει” την κύστη από το αίμα. Ο καθετήρας αυτός αφαιρείται μετά από λίγες ημέρες.
• Μετά από χειρουργεία στα οποία δεν πρέπει να σηκωθεί ο/η χειρουργημένος/-η από το κρεβάτι για κάποιες ώρες ή ημέρες.
• Κατά τη διάρκεια κάποιων χειρουργείων, ειδικά αν διαρκούν αρκετή ώρα. Ο καθετήρας αφαιρείται με την ολοκλήρωση της εγχείρησης.
• Σε ασθενείς των οποίων πρέπει να παρακολουθείται η διούρηση για όσο νοσηλεύονται, π.χ. οι πάσχοντες από σοβαρές νόσους του καρδιαγγειακού συστήματος, από οξεία νεφρική ανεπάρκεια κλπ.
• Σε ασθενείς με τραύματα στο ουροποιογεννητικό σύστημα, σε πολυτραυματίες κλπ.
• Σε ασθενείς που νοσηλεύονται σε μονάδα εντατικής θεραπείας, ιδιαίτερα όσοι βρίσκονται σε κώμα.
• Σε ασθενείς που παρουσιάζουν κάποιες μορφές ακράτειας ή νευρογενή κύστη (π.χ. παραπληγικοί, πάσχοντες από σκλήρυνση κατά πλάκας). Σε αυτήν την περίπτωση πολύ συχνά το είδος καθετηριασμού που προτιμάται είναι ο καθαρός διαλείπων καθετηριασμός (ή αυτοκαθετηριασμός, όταν γίνεται από τον ίδιο τον ασθενή). Εδώ προτιμάται καθετήρας χωρίς μπαλόνι που αφαιρείται αμέσως μετά την εκκένωση της κύστης. Η διαδικασία πρέπει να επαναλαμβάνεται μερικές φορές την ημέρα.
• Σε πάσχοντες από απόφραξη ουροποιητικού, ηλικιωμένους ή κατακεκλιμένους που νοσηλεύονται κατ’ οίκον, όταν δεν ανταποκρίνονται σε φαρμακευτική αγωγή και δεν ενδείκνυται η χειρουργική αντιμετώπισή τους ή δεν επιθυμούν να χειρουργηθούν.
• Σε ηλικωμένους ή κατακεκλιμένους ασθενείς που παρουσιάζουν ακράτεια ούρων και δεν θέλουν ή δεν πρέπει να χρησιμοποιούν πάνες ακράτειας (π.χ. λόγω κατακλίσεων).

Προβλήματα λόγω καθετήρων
Ο ουροκαθετήρας δεν είναι μία “μαγική” λύση, ακόμα και για χρονίως πάσχοντες ανθρώπους που τον χρειάζονται.

Σε ανθρώπους νεαρών ηλικιών, η αίσθηση του καθετήρα μπορεί να είναι δυσάρεστη (σαν μία συνεχής ανάγκη για ούρηση), ή ακόμα και επώδυνη (κολικός κύστεως).

Επιπλέον, ο καθετήρας αποικίζεται από βακτήρια μέσα στις πρώτες 24 ώρες. Αυτό δεν σημαίνει ότι υπάρχει λοίμωξη, οπότε είναι καλό να αποφεύγεται η άσκοπη χρήση αντιβιοτικών. Αν, ωστόσο, ο άνθρωπος με καθετήρα δεν ενυδατώνεται επαρκώς, μπορεί να ξεκινήσει κάποια ουρολοίμωξη.

Επίσης, ο καθετήρας χρειάζεται κάποια μορφή δέσμευσης από τον άνθρωπο και το περιβάλλον του: μία στοιχειώδης τοπική καθαριότητα και η τήρηση ενός βασικού προγράμματος είναι σημαντική. Όταν χρησιμοποιείται σε χρόνια βάση καθετήρας, αυτός πρέπει να αντικαθίσταται από τον γιατρό μετά από μερικές εβδομάδες, ανάλογα με τον τύπο του.

Οι άνθρωποι με προβλήματα άνοιας, εξάλλου, χρειάζονται κάποια προσοχή: δεν είναι σπάνιο να προκύψει τραυματισμός και σοβαρή αιματουρία από τράβηγμα του καθετήρα έξω από την κύστη.

Εδώ τονίζεται ότι σε ανθρώπους που φέρουν καθετήρα και βρίσκονται σε αναμονή χειρουργείου (π.χ. του προστάτη) πρέπει να καταβάλλεται από τον Ουρολόγο κάθε δυνατή προσπάθεια ούτως ώστε η επέμβαση να επισπεύδεται. Από την άλλη πλευρά, σε ασθενείς που έχουν ήδη χειρουργηθεί, ο καθετήρας πρέπει να αφαιρείται όσο πιο σύντομα το επιτρέπει η κατάστασή τους. Αν, λοιπόν, ένας χειρουργημένος δεν μπορεί να μείνει χωρίς καθετήρα και να ουρήσει ικανοποιητικά χωρίς φάρμακα σύντομα μετά την επέμβασή του, αυτό σημαίνει ότι κάτι δεν πήγε καλά με την επέμβαση ή ότι η ένδειξη χειρουργείου ήταν λανθασμένη! Αυτό, όπως και να έχει, είναι ένα πρόβλημα που βαραίνει τον Ουρολόγο του που οφείλει να αναζητήσει το πρόβλημα και να βρει λύση.

Συμπερασματικά
Ο καθετηριασμός είναι μία ιατρική πράξη με θετικά και αρνητικά. Σε αρκετές περιπτώσεις, ο καθετήρας κύστεως μπορεί να είναι μία ικανοποιητική λύση στο θέμα διαχείρισης των προβλημάτων που σχετίζονται με την ούρηση και να βοηθά κάποιους άνθρωπους να έχουν μία ικανοποιητική ποιότητα ζωής.

* Ο κ. Ανδρέας Βλάχος είναι Χειρουργός-Ουρολόγος στη Μεσαριά Σαντορίνης