“Νόστιμες” ιστορίες: κάματος και μεράκι, αφανής εργασία και γυάλινες οροφές

“Νόστιμες” ιστορίες: κάματος και μεράκι, αφανής εργασία και γυάλινες οροφές
Η συμβολή των γυναικών στην παραγωγή και διάθεση της τροφής

Ομιλία της Άννας Μαυρουδή, Προέδρου της Ομοσπονδίας Συλλόγων Γυναικών Κυκλάδων, στο 13ο Φεστιβάλ Τσελεμεντέ, στις 6 Σεπτεμβρίου 2019, στη Σίφνο

Η παρέμβαση αυτή αποτελεί ένα μικρό έναυσμα για αναστοχασμό της σχέσης γυναικών με τον αγρο-διατροφικό τομέα και την εστίαση, τις μεγάλες κατακτήσεις που έχουν συντελεστεί τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά και τα εμπόδια που η εποχή μας παρουσιάζει.

Είναι επίσης μια ευκαιρία να τιμήσουμε και να εξυμνήσουμε τις μαγείρισσες των σπιτιών μας, μητέρες, γιαγιάδες, θείες, κτλ στη συντριπτική του πλειονότητα υπεύθυνες για το φαγητό μας, αλλά και για το φαγητό του ανθρώπινου είδους σε όλη σχεδόν την ιστορία και σε όλους τους πολιτισμούς. Γιατί πουθενά δεν αποτυπώνεται διαχρονικά πιο εύγλωττα η κατανομή των κοινωνικών ρόλων στα δύο φύλα από ό,τι στο φαγητό!

Η σημασία του φαγητού, της παρασκευής του και της διάθεσής του είναι κομβικής σημασίας για τη δημιουργία του πολιτισμού. Του πολιτισμού της επιβίωσης, της καθημερινότητας, του πολιτισμού της υψηλής γαστρονομίας. Παράλληλα, το φαγητό και όλα τα συνακόλουθα αποτελούν τμήμα του πολιτισμικού μας κεφαλαίου, το οποίο κληροδοτείται, αποκτιέται και ενεργοποιείται συλλογικά και ατομικά με διαφορετική ένταση και σε διαφορετικό βαθμό.

Είναι ταυτόχρονα καλλιτεχνική δημιουργία, μέσο συναλλαγής, επένδυση στις επόμενες γενιές και αρμολόι της κοινωνικής και οικογενειακής μας ζωής. Οι επιλογές και τα γούστα μας στο φαγητό αποκαλύπτουν την τάξη μας, την κουλτούρα μας και τις ρίζες μας!

Γυναίκες και τοπική γαστρονομία είναι άρρηκτα συνδεδεμένες, όπως βιώνουμε την καθημερινότητά μας σε όλα τα νησιά αλλά και κάθε χρόνο και σε αυτό το Φεστιβάλ με τις εκατοντάδες γυναίκες να συμμετέχουν. Ό,τι όμως είναι καθημερινό τείνει να παραβλέπεται και να διαμεσολαβείται για την εκπροσώπησή του. Τι είμαστε λοιπόν όλοι και όλες εδώ παρά απόγονοι και διαμεσολαβητές της σοφίας γενεών και γενεών γυναικών που δούλεψαν στην παραγωγή και διάθεση της τροφής;

Η αυθεντικότητα είναι πάντα το ζητούμενο τόσο στα τοπικά προϊόντα όσο και στη μαγειρική.

Η Κυκλαδίτισσα: λιτή, αυτάρκης και εφευρετική
Οι τόποι μας μικροί, συνήθως άνυδροι, φτωχοί σε ποσότητα παραγωγής αλλά πανέμορφοι και με βιοποικιλότητα που εκπλήσσει. Σε αυτούς τους τόπους, οι Κυκλαδίτισσες πήραν τα δώρα της φύσης και τα μετέτρεψαν σε αληθινά διαμάντια γευστικής συμπύκνωσης, υγιούς και ισορροπημένης διατροφής, προσαρμοσμένης στις εποχές και στο περιβάλλον. Με ελάχιστα απορριπτέα υλικά. Όλα αξιοποιούνταν. Με εργασία σε διπλή βάρδια. Η τοπική μας κουζίνα είναι λοιπόν η κουζίνα της φτώχειας, της εφευρετικότητας και της αυτάρκειας, της σκληρής δουλειάς και του αργού φαγητού πριν αυτό γίνει μόδα, του ελάχιστου περιβαλλοντικού αποτυπώματος.

Η Κυκλαδίτισσα κατέχει μια συσσωρευμένη συλλογική μνήμη αιώνων
Η κυκλαδίτικη κουζίνα αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της Μεσογειακής κουζίνας και διατροφής. Γι’ αυτό και χαιρετούμε την παρουσία εκπροσώπων μιας άλλης αδελφής Μεσογειακής ώρας, αυτής της Αιγύπτου. Οι Κυκλάδες εκτός από το κλίμα, τις ιδιαίτερες εδαφολογικές τους συνθήκες, ήταν και δεξαμενή εμπόρων, ταξιδευτών, κατακτητών και έτσι η γαστρονομική της παράδοση ενσωμάτωσε στοιχεία πολυπολιτισμικά. Η γαστρονομία των Κυκλάδων στα χέρια των γυναικών είναι ταυτόχρονα τέχνη, εμπειρική επιστήμη και αναγκαιότητα.

Η γαστρονομική μας γνώση είναι ανεξάντλητη στον βαθμό που οι γενιές μαθαίνουν την παραδοσιακή κουζίνα και την εξελίσσουν. Ταυτόχρονα όμως, πρέπει να παραδεχθούμε ότι γίνεται μια κεφαλαιοποίηση της παράδοσης χωρίς την αναγνώριση των φορέων διατήρησής της μέσα στους αιώνες με την καθημερινή τους εργασία. Και αυτοί οι φορείς είναι οι γυναίκες.

Απόλαυση και μεράκι, υπερηφάνεια και ευρηματικότητα, περαιτέρω εξανθρωπισμός και κτίσιμο σχέσεων μέσω της προσωποποιημένης μαγειρικής παραγγελίας. Ταυτόχρονα το βάρος της υποχρέωσης, το καθήκον της καθημερινότητας, η ευθύνη για τη ασφάλεια της τροφής στο νοικοκυριό συμπεριλαμβανομένης της επάρκειάς του. Όλα αυτά είναι οι γυναίκες στην κουζίνα. Και ταυτόχρονα, απλές γυναίκες, όπως η κα Κατερίνα στην Τήνο με την άτυπη δομή κοινωνικής και αλληλέγγυας κουζίνας, που έστησε από το υστέρημα της, σύμβολα της αιώνιας τροφού.

Από το χωράφι και τον στάβλο στο πιάτο: Η γυναίκα αγρότισσα
Είναι σε αυτές τις ανώνυμες γυναίκες που οφείλουμε την αρχή της λεγόμενης “τοπικής κουζίνας”. Γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία απασχολούσαν και απασχολούν γυναίκες σε μεγάλο βαθμό με όρους αφανούς εργασίας. Οι γυναίκες εργάζονταν στα χωράφια, στα αμπέλια, στους στάβλους, στις κουζίνες, στην επεξεργασία και συντήρηση των τροφίμων, παράγοντας τοπικά προϊόντα και αξιοποιώντας κάθε πρώτη ύλη του τόπου τους.

Το 2007 με σκοπό την αναγνώριση και την προβολή του έργου της αγρότισσας, καθιερώθηκε η 15η Οκτωβρίου απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ ως παγκόσμια ημέρα για τη γυναίκα της υπαίθρου, προκειμένου να υπενθυμίζει κάθε χρόνο τη συμβολή στην αγροτική παραγωγή και την κοινωνία, καθώς “οι αγρότισσες όλου του κόσμου είναι οι πραγματικές ηρωίδες του πλανήτη μας”.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 42% του αγροτικού πληθυσμού είναι γυναίκες. Ωστόσο, σε πολύ λίγες περιπτώσεις οι γυναίκες είναι ιδιοκτήτριες μονάδων αγροτικής παραγωγής. Με βάση μελέτη της Παγκόσμιας Τράπεζας, αν οι γυναίκες της υπαίθρου είχαν ίση πρόσβαση με τους άντρες στην ιδιοκτησία γης, τις νέες τεχνολογίες, τις οικονομικές υπηρεσίες και χρηματοδοτήσεις και τις αγορές, η αγροτική παραγωγή θα μπορούσε να αυξηθεί σε τέτοιο βαθμό, που ο αριθμός των ανθρώπων που πεινούν ανά τον κόσμο θα μειωνόταν κατά 100-150 εκατ. άτομα. Ενδιαφέρουσες ιστορίες γυναικών παραγωγών, όπως αυτή κτηνοτροφικής επιχείρησης στο Κιλκίς με το μυθικό γυναικόκαστρο, τις πρώτες γυναίκες που δουλεύουν και διευθύνουν επιχείρηση οστρακοειδών η οποία λειτουργεί στις ΗΠΑ από το 1840, τις πρώτες γυναίκες ζυθοποιούς μένουν ακόμα φωτεινές εξαιρέσεις.

Γυάλινες Οροφές: Η γυναίκα στην κουζίνα ως επαγγελματίας
Τη δεκαετία του 60 μια γυναίκα είχε πιο πολλές ελπίδες να γίνει αστροναύτισσα από το να γίνει σεφ σε κάποιο καλό εστιατόριο. Αυτό βέβαια δεν οφείλονταν σε έλλειψη ενδιαφέροντος ή έλλειμμα δεξιοτήτων. Και ενώ η κουζίνα είναι το προνομιακό πεδίο των γυναικών, σε αντίθεη με άλλα επαγγέλματα, υποτιμάται η γυναικεία δεξιότητα, περιορίζεται στην οικιακή κουζίνα, ως τμήμα της οικιακής φροντίδας και επαγγελματοποιείται μόνο η ανδρική παρουσία, συχνά με τον θυμό και επιθετικότητα των σεφ να θεωρούνται αρρενωπά θεμιτά χαρακτηριστικά στην κουζίνα, υποδηλώνοντας επαγγελματισμό.

Διάφορα άρθρα σε περιοδικά και ιστοσελίδες καθώς και τηλεοπτικοί αστέρες, π.χ. Gordon Ramsey αναπαραγάγουν στερεότυπα τύπου “Μόνο οι άντρες έχουν την τεχνική, την πειθαρχία και το πάθος που μετατρέπουν τη μαγειρική σε τέχνη”. Γνωστός επίσης έχει πλέον γίνει ο όρος εστιατόρια “τοξικής αρρενωπότητας”.

Το ποσοστό των γυναικών σεφ δεν ξεπερνά το 7% στις ΗΠΑ και το 17% στο Ηνωμένο Βασίλειο και ήδη λαμβάνονται μέτρα για να αλλάξει αυτή η τάση στη Γαλλία. Οι γυναίκες σεφ έχουν τουλάχιστον 27% χαμηλότερες αποδοχές από τους άνδρες. Παρ’ όλα αυτά, ο κλάδος φαίνεται όμως να πιέζει για αλλαγές. Περισσότερες γυναίκες απασχολούνται ή αυτό-απασχολούνται στις επαγγελματικές κουζίνες τα τελευταία χρόνια κυρίως με περισσότερη ευαισθησία για περιβαλλοντικά και θέματα υγιεινής διατροφής. Πυκνώνουν επίσης οι κινήσεις και οι πρωτοβουλίες για την προάσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών που εργάζονται στη βιομηχανία της μαζικής εστίασης, όπως μέσω της δημιουργίας του “Reset The Table” . Το μέλλον φαντάζει ελπιδοφόρο.

“Η θέση της γυναίκας είναι στην κουζίνα”: αφανής εργασια ανά τους αιώνες!
Το να γνωρίζεις να μαγειρεύεις και το να μαγειρεύεις είναι δυο διακριτά πράγματα. Η διαχρονικά ηγεμονική θέση της γυναίκας στην οικιακή κουζίνα, τόσο ως προσωπικό σε ξένα σπίτια, όσο ως τμήμα της οικογενειακής φροντίδα στο δικό της σπιτικό δεν ήταν και δεν είναι πάντα επιθυμητή από τις ίδιες. Οι γυναίκες δεν έστρωναν τραπέζι για τον εαυτό τους. Η ιστορία της μαγειρικής των γυναικών είναι πλήρης θυσιών, προσφοράς στους άλλους και προνομιών άρρητης εξουσίας.

Εντούτοις, η μεθοδικότητα και η καρτερικότητα με την οποία εκτελούσαν τα καθήκοντά τους, η εξάρτηση της επιβίωσης της ίδιας της οικογένειας από αυτές έδιναν στις γυναίκες ένα σεβασμό και μια αυταξία, ο οποίος ήταν σωτήριος για τις ίδιες.

Ας μην ξεχνάμε ότι ακόμα και στις μέρες μας, πολλοί άνδρες και μάλιστα επώνυμοι και νεαροί, μιλούν για πλύσιμο πιάτων σε αντιδιαστολή με άλλες π.χ. ανδρικές δεξιότητες όπως η οδήγηση. Συζητήσεις για θέματα όπως “ο μισθός της νοικοκυράς” προσπάθησαν τις τελευταίες δεκαετίες και ακόμα να βάλουν στο δημόσιο διάλογο την αφανή εργασία της γυναίκας στο σπίτι και κατ’ επέκταση στην κουζίνα.

Θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η διεπιστημονική διερεύνηση της ιστορίας των γυναικών και της μαγειρικής στις Κυκλάδες τόσο από ανθρωπολογική όσο και από κοινωνιολογική πλευρά στον διαχρονικό και συγχρονικό άξονα. Οι ρόλοι, η θέση της γυναίκας στην παραγωγή και διάθεση της τροφής, η συμβολή της στις διατροφικές συνήθειες και μαγειρικές πρακτικές, η συνεισφορά τους στη γαστρονομία είναι σημαντικές. Τα πρότυπα των γυναικών, όπως αυτά αποτυπώνονται στα διαφορετικά βιβλία μαγειρικής προσφέρονται επίσης για μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση των -τρόπο τινά- φυσικοποιημένων σχέσεων γυναίκας και μαγειρικής.

Η κουζίνα πάντα σήμαινε για τις γυναίκες πιο πολλά πράγματα από έναν απλό χώρο παρασκευής φαγητού. Η μαγειρική και η ζαχαροπλαστική πάντα τις βοηθούν να σταθεροποιούν και να ενισχύουν τους κοινωνικούς δεσμούς. Η αναγνώριση, στήριξη και ανταμοιβή πάντα θα είναι τα εχέγγυα για ένα καλό, αξιοπρεπές για εκείνον που το απολαμβάνει, γεύμα.

Το φεστιβάλ αυτό μπορεί να γίνει η μήτρα όχι μόνο της ανάδειξης της τοπικής γαστρονομίας αλλά και της διάσωσης των τοπικών σπόρων και ποικιλιών, των τεχνικών, των γνώσεων, και της γυναικείας σοφίας των Κυκλάδων, κλείνοντας τα αυτιά στις σειρήνες της ευκολίας στη διακίνηση “μαζικών” πρώτων υλών και της χρήσης τους σε οικιακές και επαγγελματικές κουζίνες, σε αγαστή συνεργασία με τηλεοπτικές εκπομπές και εφήμερες μόδες. Μπορεί ακόμα να αναδείξει την καταναλωτική δύναμη των γυναικών ως ακόμα αυτές που σε συντριπτική πλειοψηφία αποφασίσουν το τι και πώς θα φάμε.

ΠΗΓΕΣ
1. https://www.cairn.info/revue-francaise-d-etudes-americaines…#
2. Μακρυωνίτης, Τζώρτζης, Οι παραδοσιακοί φούρνοι των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων, Ν.Α.Κ, 2005
3. Mills, Melinda Anne, “”Cooking with Love”: Food, Gender, and Power.” Thesis, Georgia State University, 2010.
1. Neuhaus, Jessamyn, Manly Meals and Mom’s Home Cooking: Cookbooks and Gender in Modern America, John Hopkins University Press, 2003.
2. Szmodis, Alexis, The Feminization of Baking and Pastry Work: Dissecting Gender Roles in the Foodservice Industry, Johnson & Wales University – Providence, 2018.