Κώστας Παπαζάχος: Η δραστηριότητα στην Άνυδρο και το ηφαίστειο της Σαντορίνης

Άρθρο του Κώστα Παπαζάχου, καθηγητή σεισμολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και προέδρου του διοικητικού συμβουλίου του Ινστιτούτου Μελέτης και Παρακολούθησης του Ηφαιστείου Σαντορίνης (ΙΜΠΗΣ).

Από το απόγευμα της 26ης Ιανουαρίου έχουμε μία πολύ έντονη σεισμική δραστηριότητα μεταξύ Σαντορίνης και Αμοργού, στην περιοχή της Ανύδρου. Η δραστηριότητα αυτή περιλαμβάνει πάνω από 100 σεισμούς που έχουν ανιχνευθεί από τα σεισμικά δίκτυα (με μεγέθη περίπου 1.5 και μεγαλύτερα) και αρκετούς με μεγέθη κοντά στο μέγεθος Μ=4.0. Οι πιο ισχυροί σεισμοί, όπως αυτός της 1ης Φεβρουαρίου 2025, στις 15:29, με μέγεθος Μ=4.3, έγιναν έντονα αισθητοί από τους κατοίκους και έχουν προκαλέσει εκτεταμένη ανησυχία στο νησί. Μέρος της ανησυχίας αυτής οφείλεται στο ότι οι κάτοικοι συνδυάζουν (λανθασμένα) την σεισμική έξαρση με την πρόσφατη ανακοίνωση, πριν από λίγες ημέρες, από τη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, σχετικά με τη σεισμοηφαιστειακή κρίση που είναι σε εξέλιξη από τα μέσα Σεπτεμβρίου 2024 στο εσωτερικό της καλδέρας.

Είναι λογικό δύο φαινόμενα που συμβαίνουν παράλληλα, να έχουν μπερδέψει τους κατοίκους της Σαντορίνης και να δημιουργούν μία σύγχυση, την οποία επιτείνουν οι διαδόσεις, φήμες, κλπ.

Διαφήμιση

Ας προσπαθήσουμε να βάλουμε τα πράγματα στη θέση τους, απαντώντας σε μερικές βασικές ερωτήσεις:

1. Πού είναι η σεισμική δραστηριότητα, στη Σαντορίνη ή στο Κολούμπο;

Στη Σαντορίνη συμβαίνουν τώρα δύο διαφορετικά φαινόμενα:

• Έχουμε μέσα στην καλδέρα της Σαντορίνης μία σεισμική δραστηριότητα με μικρούς σεισμούς (με μεγέθη έως ~4), κυρίως στο ρήγμα της Καμένης, από την Παλαιά Καμένη έως τα Φηρά. Η σεισμικότητα αυτή οφείλεται σε παραμόρφωση της βόρειας καλδέρας του ηφαιστείου, ενώ και τα δύο φαινόμενα έχουν ανιχνευθεί έγκαιρα από τα δίκτυα του ΙΜΠΗΣ, το οποίο και ενημέρωσε πρώτο την Ελληνική Πολιτεία. Το φαινόμενο (που είναι ακόμα σε εξέλιξη) είναι παρόμοιο με αυτό του 2011-2012, δηλαδή οφείλεται στο ίδιο ηφαιστειακό κέντρο, και εξελίσσεται όπως και το προηγούμενο, δηλαδή σχετικά αργά (σε βάθος πολλών μηνών).
• Στην περιοχή της Ανύδρου έχουμε μία έντονη σεισμική ακολουθία, η οποία ξεκίνησε το απόγευμα της 26ης Ιανουαρίου 2025 και συνεχίζεται μέχρι και την ώρα που γράφτηκε αυτό το άρθρο (1 Φεβρουαρίου 2025, 20:00). Η ακολουθία αυτή είναι στα ρήγματα της λεκάνης της Ανύδρου, αν και οι αβεβαιότητες δε μας επιτρέπουν να πούμε σε ποιο (ή ποια) ακριβώς ρήγματα είναι.

2. Μπορεί να έχουμε δύο φαινόμενα μαζί σε εξέλιξη; Είναι σύμπτωση;

Η πραγματικότητα είναι ότι δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια. Ξέρουμε ότι οι ίδιες δυνάμεις που προκαλούν την ενεργό τεκτονική (ρήγματα), σχετίζονται και με τα ηφαιστειακά κέντρα. Όμως, ακόμα και αν υπάρχει κάποια μακρινή σύνδεση, πρακτικά τα δύο φαινόμενα είναι ανεξάρτητα στην εξέλιξή τους, το ένα ηφαιστειακό (στην καλδέρα) και το άλλο τεκτονικό (στην Άνυδρο).

3. Τις τελευταίες ημέρες δε βλέπω σεισμούς στην καλδέρα. Έχει σταματήσει η παραμόρφωση στον χώρο της καλδέρας;

Μετά τον πιο ισχυρό σεισμό της 25 Ιανουαρίου 2025 (Μ=3.8) μέσα στην καλδέρα, έχουμε μία ύφεση στη σεισμικότητα. Αν και δεν είμαστε σίγουροι, είναι πιθανό η μείωση αυτή της σεισμικότητας να είναι παροδική, όπως έγινε και το 2011-2012 τους μήνες Ιούλιο-Σεπτέμβριο. Βασικός λόγος είναι ότι τα άλλα μεγέθη που παρακολουθούμε (παραμόρφωση, θερμοκρασίες, κλπ.) δεν έχουν εμφανώς αλλάξει.

4. Μήπως η σεισμικότητα στην Άνυδρο δείχνει ότι έχει ξυπνήσει και το ηφαίστειο του Κολούμπου;

Από τα διαθέσιμα δεδομένα φαίνεται ότι η σεισμικότητα που βιώνει η Σαντορίνη τις τελευταίες ημέρες δεν είναι στο Κολούμπο, αλλά πιο βορειοανατολικά, στα ρήγματα της λεκάνης της Ανύδρου. Η τυπική σεισμικότητα που συνήθως παρατηρείται στο Κολούμπο είναι πολύ διαφορετική, και περιορίζεται σε ένα κατακόρυφο “σωλήνα” με διάμετρο το πολύ 5 χιλιόμετρα, από επίκεντρα κάτω από το ηφαίστειο (σε βάθη περίπου 5-10 χιλιόμετρα). Η σεισμική δραστηριότητα που βιώνει η Σαντορίνη συμβαίνει πιο μακριά από το ηφαίστειο του Κολούμπου (προς την Άνυδρο), διαγράφει μία σαφή τεκτονική ζώνη ρηγμάτων με διεύθυνση βορειοανατολικά-νοτιοδυτικά και έχει όλα τα χαρακτηριστικά μίας τυπικής, έντονης σεισμοτεκτονικής δραστηριότητας. Παράλληλα, τα διαθέσιμα γεωλογικά στοιχεία δείχνουν ότι τα δύο ηφαιστειακά κέντρα (Σαντορίνη και Κολούμπο) είναι πολύ διαφορετικά, με διαφορετική μικροσεισμικότητα, θερμοκρασίες, κλπ. Παρόλο που για το Κολούμπο οι πληροφορίες είναι πολύ περιορισμένες, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ταυτόχρονης ενεργοποίησης των δύο ηφαιστειακών κέντρων.

5. Αν η σεισμικότητα στην Άνυδρο είναι τυπική (δηλαδή σεισμοτεκτονική), θα γίνει κάποιος ισχυρός σεισμός το επόμενο διάστημα;

Δυστυχώς δεν υπάρχει καμία επιστημονική μεθοδολογία που να διασφαλίζει τη δυνατότητά μας να καταλάβουμε αν μία ακολουθία είναι προσεισμική. Με άλλα λόγια, η επιστημονική κοινότητα (σε παγκόσμιο επίπεδο) δεν ξέρει αν θα ακολουθήσει κάποιος ισχυρός σεισμός. Αυτό που γνωρίζουμε (από τις θαλάσσιες έρευνες) είναι ότι στην περιοχή υπάρχουν μικρά και πιο μεγάλα ρήγματα, κάποια από τα οποία μπορεί να φιλοξενήσουν και ένα σεισμό της τάξης του Μ=6 ή και μεγαλύτερο. Αυτό δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι ένας τέτοιος σεισμός θα συμβεί, αφού κάθε δραστηριότητα (σε μία σεισμική ζώνη ρηγμάτων) δε σημαίνει (συνήθως) ότι έχουμε και διάρρηξη ολόκληρου του σεισμογόνου ρήγματος. Υπάρχει σοβαρή πιθανότητα η δραστηριότητα να συνεχίσει και να “σβήσει” με ανάλογους σεισμούς, να εξελιχθεί δηλαδή σε μία σμηνοσειρά, ή να γίνει κάποιος πιο ισχυρός αλλά όχι πολύ μεγάλος κύριος σεισμός (π.χ. Μ=5), ο οποίος θα ενοχλήσει αλλά δε θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στη Σαντορίνη. Αυτή η θεμελιώδης επιστημονική αδυναμία είναι και ο λόγος που δε βασίζουμε την αντισεισμική μας πολιτική στη βραχυπρόθεσμη πρόγνωση (που δεν υπάρχει), αλλά στις αντισεισμικές κατασκευές.

6. Αν δεν ξέρουμε αν θα γίνει ισχυρός σεισμός, γιατί ανακοινώθηκαν μέτρα; Συνηθίζεται η λήψη τέτοιων μέτρων;

Ακριβώς επειδή η εξέλιξη της ακολουθίας είναι άγνωστη, επιβάλλεται να ληφθούν προληπτικά μέτρα. Τα μέτρα αυτά δεν οφείλονται στον “φόβο” ενός μεγάλου σεισμού, παρόλο που μπορεί να έχουμε και έναν ισχυρό σεισμό. Είναι απαραίτητες, λογικές ενέργειες, που γίνονται όταν είναι σε εξέλιξη μία έντονη ακολουθία, ώστε να μην έχουμε επιπτώσεις λόγω πανικού. Για παράδειγμα, όταν υπάρχει σε εξέλιξη μία ακολουθία όπως αυτή που βιώνει η Σαντορίνη, δεν μπορεί να υπάρχουν συγκεντρώσεις π.χ. 500 ατόμων στο ΔΑΠΠΟΣ, όχι γιατί εκτιμούμε ότι το κτήριο κινδυνεύει με κατάρρευση, αλλά γιατί με έναν ισχυρό σεισμό μπορεί να προκληθεί πανικός και να έχουμε τραυματισμούς ή και θύματα από την προσπάθεια να εκκενωθεί ο χώρος. Είναι τυπική πρακτική η αποφυγή συναθροίσεων κοινού όταν υπάρχει μία έντονη σεισμική ακολουθία. Το ίδιο έγινε και σε άλλες ακολουθίες π.χ. στα Ιωάννινα το 2016. Οι ίδιοι λόγοι επιβάλλουν προσοχή και στα σχολεία, όπου η διαχείριση των μαθητών είναι πολύ δύσκολη όταν είναι σε εξέλιξη μία σεισμική ακολουθία και τα παιδιά αισθάνονται συνεχώς σεισμικές δονήσεις, ή και σε σημεία με γνωστά προβλήματα βραχοπτώσεων.