Σκληροί καιροί – ενδιαφέροντες καιροί (α’ μέρος)

Του Ανδρέα Βλάχου*

“Είθε να ζήσεις σε ενδιαφέροντες καιρούς”.

Στον δυτικό κόσμο και ιδιαίτερα στις αγγλόφωνες χώρες είναι ευρύτατα διαδεδομένη η άποψη ότι αυτή είναι μια παλιά κινέζικη κατάρα. Όπως όμως ισχύει για πολλές άλλες δημοφιλείς απόψεις, πρόκειται για μπαρούφα. Οι Κινέζοι δεν έχουν τέτοια κατάρα. Ωστόσο, ως θέση έχει μια αλήθεια: όταν γράφεται Ιστορία, αυτό συχνότατα δεν είναι για καλό. Είναι η πανδημία του COVID-19 μια τέτοια περίπτωση; Οποιοδήποτε γεγονός προκαλεί απώλειες ζωών είναι εξ ορισμού μια τραγική συνθήκη, ούτε λόγος γι’ αυτό. Οι επιπτώσεις που φέρνει στην ανθρωπότητα πέραν της προφανούς, είναι τόσο πολλές και συμβαίνουν με τέτοιο ρυθμό που και ο πιο ψύχραιμος παρατηρητής είναι αδύνατο να παρακολουθήσει τις εξελίξεις – πόσο μάλιστα να αναλύσει τις προεκτάσεις τους. Άρα, η πανδημία θα αποδειχθεί γεγονός ιστορικής σημασίας. Ωστόσο, ο τελικός απολογισμός σε τοπικό και οικουμενικό επίπεδο είναι ακόμα στο χέρι μας.

Αν βέβαια θέλουμε να δούμε τι μας επιφυλάσσουν οι καιροί, εξασφαλίζουμε το βασικό προαπαιτούμενο: ζούμε. Για να μην πάρουμε αχρείαστα ρίσκα, #μένουμε_σπίτι. Δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι καλύτερο από αυτό.

Από την πρώτη στιγμή που εξαγγέλθηκε στη χώρα μας το “μαστίγιο” των περιοριστικών μέτρων, το “καρότο” ήταν συγκεκριμένο: πως ό,τι κάνουμε τώρα έχει σκοπό να μας οδηγήσει όσο πιο σύντομα και με όση ασφάλεια γίνεται στις προηγούμενες ζωές μας, σε αυτά που ξέρουμε καλά. Όσο, όμως, προχωρά ο καιρός αυτό γίνεται όλο και λιγότερο πιθανό. Δηλαδή, οι ζωές θα είναι πάλι οι δικές μας αλλά ο κόσμος μας θα είναι λίγο ή περισσότερο διαφορετικός – για λίγο καιρό ή για πολύ ή και για πάντα. Θα δούμε γιατί. Αλλά πρώτα ας βάλουμε κάποια πράγματα στη θέση τους.

Μια παλιά ιστορία

Η πορεία του ανθρώπινου είδους έχει σε μεγάλο βαθμό καθοριστεί από την επαφή του με τα βακτήρια και τους ιούς. Τα βακτήρια είναι απλές μορφές ζωής (έχουν μόνο ένα κύτταρο) και κάποια είναι παθογόνα για τον άνθρωπο. Οι ιοί είναι ακόμα απλούστεροι στην κατασκευή – πρακτικά δεν θεωρούνται καν ζωντανοί οργανισμοί. Τα βακτήρια, οι ιοί και κάποιοι άλλοι οργανισμοί (μύκητες, παράσιτα) μπορεί να προκαλέσουν λοιμώξεις στο είδος μας. Μέσα στους αιώνες αυτές οι λοιμώξεις μας έχουν προκαλέσει ποικίλα προβλήματα, από απλή ταλαιπωρία μέχρι απειλή εξαφάνισης. Όταν ένας λοιμογόνος παράγοντας εξαπλώνεται, λέμε ότι προκαλεί μια επιδημία. Κι όταν εξαπλώνεται πολύ, μια πανδημία. Όπως συμβαίνει με οποιονδήποτε παράγοντα του περιβάλλοντος που αλληλεπιδρά έντονα με τον άνθρωπο, έτσι και οι μικροοργανισμοί επηρεάζουν την εξέλιξη του είδους μας. Με τους ιούς, ωστόσο, το πράγμα πάει ακόμα παραπέρα: έχει υπολογιστεί ότι το 8% (!) του γενετικού υλικού των κυττάρων μας προέρχεται από ιούς που σταδιακά ενσωματώθηκαν σε αυτό – ένα γενετικό “φορτίο” από τα προγονικά μας είδη μέχρι τις μέρες μας που διαρκώς μεγαλώνει καθώς όλο και περισσότεροι ιοί έρχονται σε επαφή μαζί μας. Ακόμα δε γνωρίζουμε την πλήρη σημασία αυτής της διαπίστωσης αλλά αδιαμφισβήτητα δείχνει ότι οι ιοί “συντροφεύουν” τη ζωή στον πλανήτη εδώ και εκατομμύρια χρόνια.

Αν δει κάποιος τα συγκριτικά στοιχεία των πανδημιών στην καταγεγραμμένη ιστορία διαπιστώνει ότι υπήρξε ασύλληπτος αριθμός ανθρώπινων απωλειών από αυτές, πολύ μεγαλύτερος από αυτές οποιουδήποτε πολέμου. Ο λοιμός που αφάνισε τους Αθηναίους και οδήγησε στην ήττα της πόλης και την κατάλυση της πρώτης δημοκρατίας της Ιστορίας μάλλον οφειλόταν σε επιδημία σαλμονέλας του τύφου. Η πανώλη (προκαλείται από το βακτήριο Yersinia pestis) στην εποχή του Ιουστινιανού θέρισε ίσως ακόμα και 50 εκατομμύρια ζωές και κόντεψε να οδηγήσει στην πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ενώ τον Μεσαίωνα εξολόθρευσε 200 εκατομμύρια ανθρώπους. Μάλιστα πιθανολογείται ότι ακόμα πιο παλιά, στη Νεολιθική εποχή, η πανώλη λίγο έλειψε να εξαλείψει τον πληθυσμό της Ευρώπης. Η Ισπανική γρίπη, στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, έφερε μεγαλύτερες απώλειες (40-50 εκατομμύρια) από ό,τι ο ίδιος ο πόλεμος. Το AIDS (προκαλείται από τον ιό HIV) μας κόστισε 35-55 εκατομμύρια ζωές (!), αλλά επειδή αυτό συνέβη κυρίως στην Αφρική τούτες τις στατιστικές οι δυτικές κοινωνίες δεν τις προσέξαμε όσο θα τους άρμοζε. Η ευλογιά, που έφεραν στον Νέο Κόσμο οι κονκισταδόρες, πρακτικά εξαφάνισε τους πολιτισμούς της Νότιας Αμερικής ενώ μέχρι τον 18ο αιώνα προκαλούσε 400 χιλιάδες θύματα στην Ευρώπη κάθε χρόνο.

Η ανθρωπότητα, ωστόσο, αντεπιτέθηκε. Ο μεγαλύτερος ευεργέτης της ήταν, χωρίς αμφιβολία, ο Άγγλος γιατρός Έντουαρντ  Τζέννερ, ο οποίος το 1796 εκτέλεσε με επιτυχία τον πρώτο επιτυχημένο εμβολιασμό για τον ιό της ευλογιάς (αν και χρειάστηκε πολύ πείσμα και κόπος για να πείσει το κατεστημένο της εποχής του). Στους αιώνες που ακολούθησαν αρκετές νόσοι περιορίστηκαν ή εξαλείφθηκαν χάρη στους εμβολιασμούς. Η ανακάλυψη, δε, της πενικιλλίνης, του πρώτου αντιβιοτικού, αρκετά αργότερα (Φλέμινγκ 1928) και η μαζική παραγωγή της (Φλόρεϊ, Τσέϊν, Χήτλεϋ 1940) άνοιξε νέους δρόμους στη θεραπεία των μικροβιακών λοιμώξεων. Όμως, παρά την πρόοδο που έχει σημειωθεί, υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που θα προτιμούσαν έναν κόσμο χωρίς εμβόλια και με μαγικά φίλτρα αντί για πραγματικά φάρμακα. Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου.

Ιοί, ένας μεγάλος μπελάς

Να, όμως, που η τωρινή πανδημία υπενθυμίζει στη γενιά μας πώς ήταν ο κόσμος μέχρι πριν μερικές δεκαετίες, τότε που οι παθογόνοι οργανισμοί θέριζαν την ανθρωπότητα. Η οικογένεια των κορονοϊών, βέβαια, δεν είναι άγνωστη στην Ιατρική: ευθύνονται για το 10 -15% των λοιμώξεων του αναπνευστικού στους ανθρώπους. Κορονοϊοί ήταν οι ιοί που προκάλεσαν τα αναπνευστικά σύνδρομα SARS (Άπω Ανατολή 2002) και MERS (Μέση και Άπω Ανατολή 2012) που όμως είχαν σχετικά περιορισμένη εξάπλωση.

Οι ιοί, γενικά, θεωρούνται οι πολυπληθέστεροι μικροοργανισμοί. Ο ιός δεν μπορεί να πολλαπλασιαστεί μόνος του. Για να το καταφέρει, διεισδύει σε άλλες μορφές ζωής, από τα βακτήρια και τους μύκητες μέχρι τα φυτά και τα ζώα τους οποίους και χρησιμοποιεί για να φτιάξει αντίγραφά του αρρωσταίνοντάς τους. Υπάρχουν ιοί που μπορεί να προσβάλλουν πολλά είδη (π.χ. της λύσσας) και ιοί που προσβάλλουν μόνο ένα. Ακριβώς όπως συμβαίνει με τους ζωντανούς οργανισμούς, έτσι και το γενετικό υλικό των ιών μπορεί σταδιακά να υποστεί αλλαγές που ονομάζονται μεταλλάξεις. Αυτές οι μεταλλάξεις μπορεί να τους δώσουν νέα χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα από τους ιούς της γρίπης, αυτός της τύπου Α, αιτία της Ισπανικής γρίπης και της “γρίπης των χοίρων” (2009, η προηγούμενη πανδημία με 150-575.000 θύματα), είναι ένας ιός που μεταλλάσσεται συνέχεια. Γι’ αυτό, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συνιστά ετήσιο εμβολιασμό που συνήθως παρέχει ικανοποιητική (αλλά όχι πλήρη) προστασία σε κάποιες κατηγορίες πληθυσμού. Οι μεταλλάξεις, όμως, δεν είναι το μόνο εξελικτικό όπλο των ιών.

Κάποιες φορές, δύο ή περισσότερα είδη ιών που προσβάλλουν ένα κύτταρο κάνουν κάτι άλλο: αντί να κάθονται να τσακώνονται – για ποιον λόγο, άλλωστε; – “τα βρίσκουν” μεταξύ τους. Μέσα από μια διαδικασία που ονομάζεται αναδιάταξη ή ιϊκό σεξ δημιουργούν ένα νέο στέλεχος ιού. Κάποιες φορές, αυτοί οι ιοί μπορεί να αποδειχθούν πολύ μεγάλο πρόβλημα για εμάς. Θα δώσουμε ένα παράδειγμα.

Θυμάστε την πανδημία του Η1Ν1 το 2009; Μάλλον αμυδρά. Κι όμως είναι πιθανό να νοσήσατε. Υπολογίζεται ότι σε επαφή με τον ιό τότε ήρθε ένα ποσοστό μεταξύ 11-21% του ανθρώπινου πληθυσμού, δηλαδή από 700 εκατομμύρια έως 1,4 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Κι όμως, αυτοί οι αριθμοί δεν ήταν μεγαλύτεροι από αυτούς μιας συνηθισμένης εποχικής γρίπης. Ακόμα και οι θάνατοι ίσως ήταν λιγότεροι από αυτούς μιας μέσης χρονιάς από εποχική γρίπη. Ωστόσο, σήμανε οικουμενικός συναγερμός. Γιατί;

Προφανώς, δεν ήταν τρελοί οι επιστήμονες. Η ανησυχία προέκυψε από την παρατήρηση ότι, αντίθετα από την συνηθισμένη γρίπη, αυτός ο ιός προκαλούσε προβλήματα σε νεότερους και υγιέστερους ανθρώπους πιο συχνά από ό,τι η κοινή γρίπη. Ακριβώς όπως η Ισπανική γρίπη 90 χρόνια πριν. Οι ηλικιωμένοι όμως είχαν μερική ανοσία – περίπου το ένα τρίτο αυτών. Και ο λόγος γι’ αυτό ήταν ο ετήσιος εμβολιασμός. Όταν ο ιός αναλύθηκε, διαπιστώθηκε ότι είχε προκύψει από την αναδιάταξη 5 (!) ιών, ενός της ανθρώπινης γρίπης με 2 της γρίπης των πτηνών και 2 αυτής των χοίρων. Με λίγα λόγια, ήταν ένα στέλεχος του ιού που πρώτη φορά αντιμετωπίζαμε και που φαινόταν ότι σκοτώνει ασυνήθιστα περισσότερους νέους και υγιείς σε σχέση με πριν. Και μιλάμε για τη γρίπη: μια νόσο που μελετάται χρόνια, έχει εμβόλιο και παρουσιάζει ποσοστό θανάτων κάτω του 1% ακόμα και στους ηλικιωμένους , δηλαδή τους πιο ευπαθείς.

Ένας νέος, μεγαλύτερος μπελάς

Ο ιός SARS-CoV-2 είναι αυτός που προκαλεί τη νόσο COVID-19. Για να καταλάβουμε τι συμβαίνει, ας πούμε απλά πως ό,τι έχουμε μάθει γι’ αυτόν το μάθαμε τους τελευταίους τρεις μήνες. Και μάλιστα εν μέσω ραγδαίας εξάπλωσής του. Συνεπώς είναι λιγότερα αυτά που γνωρίζουμε από αυτά που δε γνωρίζουμε. Για παράδειγμα, ξέρουμε ότι είναι αρκετά μεταδοτικός αλλά ίσως δεν ξέρουμε όλες τις οδούς μετάδοσης. Ξέρουμε ότι έχει οριζόντια μετάδοση (από άνθρωπο σε άνθρωπο) αλλά ακόμα δεν είμαστε απόλυτα σίγουροι ότι δεν έχει κάθετη μετάδοση (μητέρα σε νεογνό). Ξέρουμε ότι έχει υψηλά ποσοστά θνητότητας (πολύ υψηλότερα από αυτά της γρίπης) ιδίως σε ηλικιωμένους και χρονίως πάσχοντες, αλλά επειδή διαφέρουν από χώρα σε χώρα τα πραγματικά θα τα ξέρουμε μόνο στο τέλος της πανδημίας. Υποθέτουμε ότι πρόκειται για ιό από νυχτερίδες που πέρασε στον άνθρωπο μέσω ενδιάμεσου ξενιστή (παγκολίνος ή φίδι) αλλά δεν είμαστε 100% σίγουροι. Ξέρουμε ότι τα πρώτα κρούσματα παρουσιάστηκαν τον Νοέμβρη του 2019 στην πόλη Γουχάν της κεντρικής Κίνας αλλά δεν έχουμε εντοπίσει τον “ασθενή 0” (πρώτο κρούσμα). Ξέρουμε ότι δεν μεταλλάσσεται πολύ αλλά δεν ξέρουμε τι θα συμβεί όσο εξαπλώνεται. Ξέρουμε ότι κανείς μας δεν έχει φυσική ανοσία από τον ιό αφού είναι η πρώτη επαφή του είδους μας μαζί του αλλά δεν ξέρουμε και πόσο θα κρατήσει η ανοσία όσων νόσησαν ήδη. Γνωρίζουμε πλέον ότι ο ιός μεταδίδεται ακόμα και πριν ξεκινήσουν τα συμπτώματα αλλά δε γνωρίζουμε με σιγουριά την περίοδο μεταδοτικότητας (μάλιστα, ακόμα εκπλησσόμαστε με τα ευρήματα των ερευνών μας). Ξέρουμε ότι δεν έχουμε ακόμα εμβόλιο και τεκμηριωμένη φαρμακευτική αγωγή γι’ αυτόν. Και, τέλος, είναι αδύνατο να γνωρίζουμε τυχόν μακροπρόθεσμα προβλήματα υγείας που πιθανώς συνδέονται με το COVID-19.

Φαίνεται λοιπόν ότι ο SARS-CoV-2 από εξελικτικής άποψης είναι ένας πολύ δύσκολος αντίπαλος για την ανθρωπότητα.

• Είναι αρκετά μεταδοτικός, ακόμα και πριν προκαλέσει συμπτώματα ή ακόμα κι όταν δεν προκαλεί καθόλου
• Δεν είναι τρομακτικά θανατηφόρος και τούτο είναι μάλλον πλεονέκτημα γι’ αυτόν
• Πέρασε στην ανθρωπότητα την κατάλληλη χρονική στιγμή – οι άνθρωποι ταξιδεύουμε περισσότερο από ποτέ.

Υπολογίστηκε μάλιστα ότι χωρίς τα περιοριστικά μέτρα, ο ιός θα εξαπλωνόταν σε 7 από τα 7,8 δισεκατομμύρια των ανθρώπων προκαλώντας 40 εκατομμύρια θύματα.

Άρα, τι κάνουμε;

Μέχρι, λοιπόν, να αλλάξει κάτι από αυτές τις συνθήκες, η μόνη δοκιμασμένη στρατηγική είναι αυτή που συνέστησε πριν δύο μήνες ο αντίστοιχος ΕΟΔΥ της Κίνας: έγκαιρη αναγνώριση – έγκαιρη αναφορά – έγκαιρη απομόνωση – έγκαιρη διάγνωση – έγκαιρη αντιμετώπιση.

 Στην επόμενη δημοσίευση: Γιατί δεν ακολούθησαν όλες οι χώρες αυτές τις αρχές; Γιατί όσες τις ακολούθησαν δεν το έκαναν με τον ίδιο τρόπο; Ποια είναι η στρατηγική της Ελλάδας; Ποια θα μπορούσε να είναι η επόμενη μέρα στη χώρα και στο νησί μας;

* Ο Ανδρέας Βλάχος ζει με την οικογένειά του και εργάζεται ως Ουρολόγος στη Σαντορίνη. Επικοινωνεί γράφοντας για αυτά που γνωρίζει, για αυτά που αγαπά και για αυτά που ζητούν την προσοχή μας.

Όλες οι δημοσιεύσεις του Atlantea με άρθρα του Ανδρέα Βλάχου είναι διαθέσιμες εδώ.