Σκληροί καιροί – ενδιαφέροντες καιροί (β’ μέρος)

Του Ανδρέα Βλάχου*

Στο πρώτο μέρος είδαμε κάποια γενικά στοιχεία για τις επιδημίες, τις πανδημίες και τα αίτιά τους. Εξετάσαμε τι είναι αυτός ο κορονοϊός[1] και γιατί αποτελεί τόσο μεγάλη απειλή για τη δημόσια υγεία.

Απρόβλεπτη κι όμως προβλέψιμη απειλή

Κι όμως, την είχαμε δει να έρχεται. Και δεν αναφέρομαι στη φαντασία συγγραφέων και σεναριογράφων του κινηματογράφου που έβγαλαν σε ανύποπτες εποχές το ψωμί τους με ιστορίες για ιούς που απειλούσαν την ανθρωπότητα. Ασφαλώς δεν ξέραμε τον παθογόνο παράγοντα, τον χρόνο, την τοποθεσία από όπου θα προέκυπτε, αλλά όλα τα στοιχεία ήταν εκεί. Μετά από αίτημα μελών του, το 2015 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας[2] (Π.Ο.Υ.) ανέθεσε σε εμπειρογνώμονες την έρευνα και ανάπτυξη ενός σχεδίου δράσης για την πρόληψη επιδημιών (R&D Blueprint for Action to Prevent Epidemics). Σκοπός ήταν να μειωθεί ο χρόνος που μεσολαβεί μεταξύ της αναγνώρισης μιας αρχόμενης επιδημίας και της έγκρισης εμβολίων / θεραπειών προτού η επιδημία εξελιχθεί σε συναγερμό για τη δημόσια υγεία. Εκείνη τη χρονιά, οι ειδικοί δημιούργησαν μια λίστα[3] με γνωστούς παθογόνους οργανισμούς που έκτοτε ανανεώνεται ετήσια. Η λίστα περιελάμβανε ιούς που ίσως αρκετοί έχουμε ξανακούσει (Ebola[4], Zika[5], κορονοϊός του πρώτου SARS το 2003[6]) αλλά και μερικούς πιο εξωτικούς, όπως ο “Αιμορραγικός πυρετός της Λάσσα”[7]. Από το 2018, στη λίστα μπήκε και η “Νόσος Χ”.

Η “Νόσος Χ”[8] ενσάρκωνε τη σοβαρή ανησυχία του Π.Ο.Υ. ότι μια μελλοντική πανδημία θα μπορούσε να προέλθει από έναν προηγουμένως άγνωστο μικροοργανισμό. Όπως περιέγραψε ένας εκ των εμπειρογνωμόνων, ο Νορβηγός John-Arne Røttingen[9] , για να είναι η ανθρωπότητα ένα βήμα μπροστά “πρέπει να προετοιμαστούμε και να σχεδιάσουμε ευέλικτα σε ό,τι αφορά τα διαγνωστικά τεστ και τα εμβόλια” καθώς και να έχουμε τεχνολογικές πλατφόρμες και σχέδια δράσης έτοιμα για άμεση χρήση (plug and play). Το ζητούμενο είναι η ταχεία αντίδραση.

Αλλά ποιος θα μπορούσε να είναι ο παράγοντας που θα προκαλούσε τη Νόσο Χ; Εδώ υπήρξαν μερικοί υποψήφιοι, όπως ο ιός της γρίπης των πτηνών Η7Ν9 (ο οποίος προκάλεσε το 2018 στην Κίνα μια επιδημία που όμως γρήγορα περιορίστηκε). Τι χαρακτηριστικά θα είχε αυτό το παθογόνο; Όπως περιγράφει ο Peter Daszak[10], μέλος της ομάδας εμπειρογνωμόνων του 2018, αυτοί κατέληξαν στην πρόβλεψη ότι μάλλον θα ήταν ένας ιός και θα προερχόταν από κάποιο ζώο. Θα παρουσιαζόταν σε περιοχή του πλανήτη όπου η οικονομική ανάπτυξη φέρνει σε αναγκαστική επαφή τον άνθρωπο με την άγρια φύση. Στην αρχή, η Νόσος Χ θα θεωρείτο κάποια άλλη, γνωστή αρρώστια. Θα εξαπλωνόταν γρήγορα και σιωπηλά. Θα εκμεταλλευόταν τα παγκόσμια δίκτυα εμπορίου και ταξιδιών και θα έφτανε σε πολλές χώρες. Θα είχε ποσοστά θνητότητας μεγαλύτερα από την εποχική γρίπη ενώ θα μεταδιδόταν το ίδιο εύκολα. Και θα επηρέαζε βαθιά τις διεθνείς αγορές πριν ακόμα αναβαθμιστεί σε πανδημία. Μας θυμίζουν κάτι όλα αυτά; Για τον Peter Daszak δε χωρά αμφιβολία: το COVID-19 είναι η πρώτη Νόσος Χ[11]. Και δε θα είναι η τελευταία. Δεν πρόκειται για θεωρία συνομωσίας. Είναι απλά, επιστήμη.

Για να μην εισέλθουμε στην “Εποχή των Πανδημιών”, επιστήμονες όπως ο Daszak προτείνουν να κινηθούμε σε δύο άξονες. Ο ένας είναι να κατευθύνουμε την προσπάθειά μας ταυτόχρονα σε πολλούς τομείς: στην έρευνα για την καταγραφή του γονιδιώματος όλων των ιών του πλανήτη (global virome project)[12], στην παρασκευή εμβολίων και φαρμάκων για μεμονωμένους ήδη γνωστούς παθογόνους οργανισμούς της γνωστής λίστας, καθώς και στην παρασκευή τεστ, εμβολίων και φαρμάκων για ολόκληρες “οικογένειες” ιών – όπως άλλωστε προτείνει ο Π.Ο.Υ. Ο δεύτερος άξονας είναι να φτάσει η επιτήρησή μας σε απομακρυσμένες περιοχές από όπου μπορεί να ξεκινήσει το επόμενο ξέσπασμα με δίκτυα συλλογής πληροφοριών υγείας, εργαστηριακούς ελέγχους και αντιμετώπιση του παράνομου εμπορίου άγριων ζώων.

Τι έγινε από όλα αυτά;

Πρωτοβουλίες όπως η έρευνα για τη δημιουργία ενός εμβολίου για όλους τους ιούς γρίπης[13] από τις ΗΠΑ ή η χρηματοδότηση ερευνών για ανάπτυξη εμβολίων και καινοτομιών στη γενετική μηχανική[14] που παρείχε η μη κυβερνητική CEPI[15] (Συμμαχία για την Καινοτομία στην Προετοιμασία έναντι των Επιδημιών) δεν είναι παρά ένα μικρό μέρος αυτών που πρέπει να γίνουν. Ο λόγος είναι ότι το κόστος είναι πολύ μεγάλο για ένα σχέδιο που δεν έχει άμεσο εμπορικό ενδιαφέρον: για παράδειγμα, η παρασκευή ενός εμβολίου για καθεμιά από τις ασθένειες της λίστας του Π.Ο.Υ. υπολογίζεται από τη CEPI σε 2,8 δισεκατομμύρια δολάρια. Από την άλλη, μια μέτριας έως σοβαρής έντασης πανδημία καθεμίας από αυτές τις νόσους θα κόστιζε στην παγκόσμια οικονομία 570 δισεκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο. Προφανώς τα χρήματα από μια τέτοια έρευνα θα ήταν καλά ξοδεμένα αλλά κανείς δεν προθυμοποιείται να τα προκαταβάλλει. Πόσο μάλλον όταν οι άμεσα ενδιαφερόμενοι είναι σχεδόν πάντα άνθρωποι σε φτωχές περιοχές του πλανήτη. Έτσι, η στρατηγική της ανθρωπότητας συνοψίζεται στο εξής: πρώτα περιμένουμε να ανάψει η φωτιά και μετά ελπίζουμε ότι θα την περιορίσουμε επιτόπου.

Αλλά αν αυτό δεν πετύχει;

Κάνετε ό,τι νομίζετε

Ο Π.Ο.Υ. εκδίδει κατευθηντήριες οδηγίες για τις εθνικές υπηρεσίες υγείας αλλά δεν επιβάλλει πολιτικές. Αυτές καθορίζονται από άλλους παράγοντες: τη δομή των συστημάτων, τα διαθέσιμα κονδύλια, τη βούληση πολιτικών, πολιτών και ειδικών επιστημόνων, τη γεωγραφία των κρατών κλπ. Ως συνέπεια, υπήρξε μια μεγάλη ποικιλία στις αντιδράσεις των χωρών όταν έγινε σαφές ότι η κρίση του COVID-19 γίνεται παγκόσμια. Ωστόσο, τα έθνη θα μπορούσαν να είχαν διδαχθεί από την αντίδραση της Κίνας – αυτά που έκανε σωστά και αυτά που έκανε λάθος. Στην αρχή, οι Υπηρεσίες Δημόσιας Υγείας της χώρας δεν συνεργάστηκαν ικανοποιητικά με τη διεθνή κοινότητα[16]. Ωστόσο, η στάση τους φαίνεται ότι άλλαξε γρήγορα – αν και εν μέσω υποψιών ότι οι Κινέζοι συνέχιζαν να αποκρύπτουν κάποιες πληροφορίες[17]. Αρκετά νωρίς, ο Π.Ο.Υ. μετά από αποστολή στην Κίνα είχε εκδώσει τις σχετικές συστάσεις[18] που συνοψίστηκαν σε αυτά που ήδη αναφέραμε στο α’ μέρος: (έγκαιρη) αναγνώριση – αναφορά – απομόνωση – διάγνωση – αντιμετώπιση. Ο επικεφαλής της αποστολής επιδημιολόγος Bruce Aylward ήταν σαφής: “η τολμηρή προσέγγιση της Κίνας (…) άλλάξε την πορεία μιας ταχύτατα κλιμακούμενης θανατηφόρας επιδημίας”[19]. Όμως, με την εξαίρεση χωρών της Ανατολικής Ασίας που περιόρισαν με επιτυχία το κύμα της εξάπλωσης[20], σε μεγάλο μέρος του δυτικού κόσμου – με κάποιες εξαιρέσεις – φαίνεται πως τα κάναμε σαλάτα. Γιατί;

Ένα κοινό χαρακτηριστικό της επιτυχημένης αντιμετώπισης του ιού, όπου αυτή έγινε εφικτή, ήταν η “επιθετική” αναζήτηση των κρουσμάτων του ιού στον πληθυσμό σε συνδυασμό με πολιτικές κοινωνικής αποστασιοποίησης ή και απομόνωσης και ενημέρωσης του κοινού σε θέματα αυτοπροστασίας: βρίσκουμε έγκαιρα τους ασθενείς και τους φορείς, απομονώνουμε τόσο αυτούς όσο και τις στενές τους επαφές και επεκτείνουμε όσο γίνεται τον έλεγχο στον γενικό πληθυσμό. Συνάμα, όλοι μαθαίνουν τον τρόπο μετάδοσης του ιού και προσέχουν την υγιεινή τους. Η Κίνα είχε τη δυνατότητα να το κάνει σε καταπληκτική κλίμακα[21]: στον καιρό της κρίσης πέραν των πολιτικών σκληρής καραντίνας που επέβαλε σε 50 εκατομμύρια κατοίκους των περιοχών που επλήγησαν, η κυβέρνηση κινητοποίησε 40 χιλιάδες υγειονομικούς να συνδράμουν τις τοπικές αρχές σε κατ’ οίκον έλεγχο (κλινική εξέταση και τεστ) όλων των πιθανών κρουσμάτων και την ιχνηλάτηση των επαφών τους. Παράλληλα, δημιουργήθηκαν εφαρμογές για την παρακολούθηση των συμπτωμάτων των πολιτών και την συμμόρφωσή τους με την καραντίνα καθώς και τηλεοπτικό κανάλι για την συνεχή ενημέρωση του κοινού σε 24ωρη βάση. Εκείνον τον καιρό που τα παρακολουθούσαμε αυτά από μακριά, εδώ εστιάζαμε στην καταπάτηση των ατομικών ελευθεριών[22].

Αν εξαιρέσουμε την αλλοπρόσαλλη αρχική στρατηγική του Ηνωμένου Βασιλείου,[23] οι περισσότερες χώρες στα αρχικά στάδια προσπάθησαν να εργαστούν έτσι. Αν και την πραγματική ιστορία της εξάπλωσης του ιού θα την ξέρουμε αρκετά αργότερα, φαίνεται ότι ο SARS-CoV-2 είχε εισέλθει σε αρκετές χώρες προτού διαγνωστούν τα πρώτα κρούσματα. Η περίπτωση της Ιταλίας[24] είναι χαρακτηριστική: δε φαίνεται ότι η χώρα έχει κάνει κάποιο κραυγαλέο λάθος με βάση τα δεδομένα που είχε ανά πάσα χρονική στιγμή, όμως το πρόβλημα εξ αρχής ήταν ότι τα ίδια τα δεδομένα ήταν τελείως λάθος: ο ιός είχε εισέλθει στην Ιταλία ίσως και ένα μήνα πριν διαγνωστούν οι πρώτοι δύο (Κινέζοι τουρίστες) ασθενείς και εξαπλωνόταν κάτω από τη μύτη των αρχών. Όταν χτύπησε το τσουνάμι των μαζικών εισαγωγών στα νοσοκομεία ήταν ήδη αργά. Μόνο με μαζικά τεστ νωρίτερα ίσως μπορούσε να είχε περιοριστεί το κακό.

Ένα άλλο πρόβλημα στις χώρες της Δύσης ήταν η κακή εκτίμηση του κινδύνου. Όπου δεν εφαρμόστηκαν πολιτικές περιορισμού της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και υποτιμήθηκαν οι κίνδυνοι, τα πράγματα πήγαν εξίσου καταστροφικά. Έτσι φαίνεται ότι έγινε στην Ισπανία[25].

Τέλος, η πλημμελής χρηματοδότηση και προβληματική κατάσταση των κρατικών συστημάτων υγείας, η έλλειψη σχεδιασμού εκτάκτων καταστάσεων και ο δισταγμός στη λήψη γρήγορων αποφάσεων λόγω οικονομικού και πολιτικού κόστους είχαν επίσης επιπτώσεις. Ενώ όλοι γνώριζαν τι έπερεπε να γίνει, προσάρμοζαν τις συστάσεις του Π.Ο.Υ. στη δική τους πραγματικότητα. Όταν π.χ. ο Π.Ο.Υ. δεν συνιστούσε τη γενικευμένη χρήση μάσκας, αυτό ήταν καλό επειδή δεν υπήρχαν αρκετές μάσκες. Όταν, όμως, ο Οργανισμός ζητούσε να γενικευτεί η χρήση των τεστ[26], σε πολλές χώρες προσπερνούσαν την οδηγία αφού απλά δεν είχαν προμηθευτεί αρκετά ή επειδή απέτυχαν να τα παρασκευάσουν έγκαιρα οι ίδιοι[27].

Τουλάχιστον ένα πράγμα έγινε σε όλους ξεκάθαρο: κανένα σύστημα υγείας στον πλανήτη δεν θα μπορούσε να αντέξει μια “κατά μέτωπο” σύγκρουση με το επιδημικό κύμα χωρίς να ξεμείνει είτε από υλικά είτε από υγειονομικό προσωπικό ή και από τα δύο μαζί. Όχι τουλάχιστον μέχρι να υπάρξει φαρμακευτική θεραπεία ή εμβόλιο.

Ο σώζων εαυτόν σωθήτω

Στις εβδομάδες που ακολούθησαν, τα είδαμε όλα. Ας εστιάσουμε στην ήπειρό μας. Στην αρχή, χωρίς κανέναν κεντρικό συντονισμό, οι χώρες της ΕΕ κλείνουν τα σύνορα η μία στην άλλη. Η Ιταλία πρώτη ζητά συνδρομή σε προστατευτικό εξοπλισμό από τον Ευρωπαϊκό μηχανισμό πολιτικής προστασίας[28]. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μεταφέρει το αίτημα στις χώρες αλλά καμία δεν ανταποκρίνεται: είτε επειδή δεν έχουν υλικό είτε επειδή φοβούνται ότι δε θα έχουν όταν θα χρειαστούν οι ίδιες. Παράλληλα, ξεκινούν οι πρώτες διαμαρτυρίες χωρών ότι φορτία υλικού που προορίζονται γι’ αυτές, παρακρατούνται από άλλες χώρες – η Ελβετία και η Αυστρία κατηγορούν τη Γερμανία[29], ενώ η Ιταλία την Τσεχία, που απολογείται αποδίδοντας την κατάσταση σε παρεξήγηση[30]. Η κατάσταση οδηγεί τον επικεφαλής διαχείρισης κρίσεων της Κομισιόν Janez Lenarčič να παραδεχτεί ότι χωρίς αποφασιστικές αρμοδιότητες το Ευρωπαϊκό συντονιστικό κέντρο για τη διαχείριση κρίσεων δεν μπορεί να κάνει πολλά[31]. Διότι αυτό θα απαιτούσε εκχώρηση μέρους εθνικής κυριαρχίας από τα κράτη της ΕΕ. Κι όμως, ένας κοινός Ευρωπαϊκός μηχανισμός πολιτικής προστασίας θα μπορούσε να συγκεντρώνει εξοπλισμό και πόρους και να τους διοχετεύει εκεί που θα υπήρχε η μεγαλύτερη ανάγκη. Η κρίση της πανδημίας έδειξε με επώδυνο τρόπο ότι η Πολιτική Ένωση της Ευρώπης είναι μακριά. Ακόμα και σε οικονομικό επίπεδο, οι ηγέτες δεν μπορούν να τα βρουν μεταξύ τους[32]. Αν όμως δεν κοιτάξουμε συνολικά αυτά τα ζητήματα την επόμενη ημέρα[33], τα “θεμέλια” της Ένωσης δε θα αντέξουν. Οι επιστήμονες προειδοποιούν αλλά ακόμα δεν εισακούγονται[34]. Φανερώνοντας τις εγγενείς αδυναμίες της Ευρώπης, η πανδημία θα μπορούσε να γίνει η αφορμή για να οικοδομηθεί ένα ασφαλέστερο μέλλον για τους λαούς της ηπείρου. Παράλληλα, η ΕΕ έχει την ευκαιρία να ηγηθεί της παγκόσμιας επιστημονικής έρευνας για την αντιμετώπιση αυτής και των μελλοντικών πανδημιών κάνοντας και τον κόσμο ασφαλέστερο. Ή, ο ιός θα μπορούσε να γίνει η θρυαλλίδα που θα τα τινάξει όλα.

Την ίδια ώρα, φαίνεται ότι το πιο θερμό μέτωπο της πανδημίας έχει περάσει στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Εν μέσω κριτικής για τις ανεπάρκειες του εκεί συστήματος[35], διαπολιτειακών ανταγωνισμών για την εξασφάλιση υλικών[36] και υποψιών για κακή αρχική εκτίμηση της κατάστασης[37] η κυβέρνηση Τραμπ στρέφεται εναντίον όλων: της Ρωσίας, του Ιράν, της Κίνας[38], του Π.Ο.Υ.[39] (!) (που κατηγορείται για φιλοκινεζική στάση και απειλείται με διακοπή χρηματοδότησης), ενώ την ίδια ώρα πλειοδοτεί έναντι άλλων χωρών “κλέβοντας” τις παραγγελίες τους σε εξοπλισμό[40] – ιδιαίτερα των συμμάχων της! Αυτά τα όμορφα σχετικά με τη διεθνή αλληλεγγύη…

Κι όμως, ακτίνα φωτός

Εκεί, όμως, που απέτυχαν οι ηγεσίες, υπήρξε και μία χαραμάδα αισιοδοξίας. Στο επίπεδο των αγωνιστών της πρώτης γραμμής (ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, ερευνητές, βιολόγοι, επιδημιολόγοι και λοιποί επιστήμονες και τεχνικοί) η διεθνής συνεργασία υπήρξε υποδειγματική. Η έρευνα και η διάχυση των πληροφοριών γίνεται σε πρωτόγνωρη ένταση, ενώ ταυτόχρονα δίνεται αγώνας στα νοσοκομεία και τις κοινότητες. Είναι μια δύσκολη αλλά και συναρπαστική περίοδος για την επιστήμη. Όταν όλα αυτά τελειώσουν, ωστόσο, ένα κομμάτι από την ευγνωμοσύνη μας πρέπει να πάει σε αυτόν που σήμανε τον συναγερμό: απέναντι σε όλους και όλα ο Li Wenliang αφύπνισε την πατρίδα του και την ανθρωπότητα[41].

Όπως έγραψε ένας αγαπημένος φίλος και συνάδελφος, ο Wenliang στο μέλλον “θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για όσους κάνουμε αυτή τη δουλειά”.

Παραπομπές:

[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Severe_acute_respiratory_syndrome_coronavirus_2

[2] https://www.who.int/

[3] https://www.who.int/activities/prioritizing-diseases-for-research-and-development-in-emergency-contexts

[4] https://en.wikipedia.org/wiki/Ebola_virus_disease

[5] https://en.wikipedia.org/wiki/Zika_fever

[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Severe_acute_respiratory_syndrome

[7] https://en.wikipedia.org/wiki/Lassa_fever

[8] https://en.wikipedia.org/wiki/Disease_X

[9] https://en.wikipedia.org/wiki/John-Arne_R%C3%B8ttingen

[10] https://www.mailman.columbia.edu/research/center-infection-and-immunity/peter-daszak-phd

[11] https://www.nytimes.com/2020/02/27/opinion/coronavirus-pandemics.html

[12] http://www.globalviromeproject.org/

[13] https://www.nih.gov/news-events/news-releases/niaid-unveils-strategic-plan-developing-universal-influenza-vaccine

[14] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7108492/

[15] https://cepi.net/

[16] https://www.washingtonpost.com/world/2020/02/01/early-missteps-state-secrecy-china-likely-allowed-coronavirus-spread-farther-faster/

[17] https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/world-health-organization-china-not-sharing-data-on-health-care-worker-coronavirus-infections/2020/02/26/28064fda-54e4-11ea-80ce-37a8d4266c09_story.html

[18] https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/who-china-joint-mission-on-covid-19-final-report.pdf

[19] https://www.vox.com/2020/3/2/21161067/coronavirus-covid19-china

[20] https://www.theguardian.com/world/2020/mar/11/mass-testing-alerts-and-big-fines-the-strategies-used-in-asia-to-slow-coronavirus

[21] https://www.theguardian.com/commentisfree/2020/apr/03/matt-hancock-government-policy-herd-immunity-community-surveillance-covid-19

[22] https://www.protagon.gr/epikairotita/o-koroaios-tha-ftheirei-tin-pagkosmia-eikona-tis-kinas-44341995228

[23] https://www.theguardian.com/world/2020/mar/13/coronavirus-science-chief-defends-uk-measures-criticism-herd-immunity

[24] https://www.wired.co.uk/article/coronavirus-italy

[25] https://www.aljazeera.com/news/2020/03/coronavirus-deaths-rising-quickly-spain-200327181759832.html

[26] https://www.bbc.com/news/av/world-51916707/who-head-our-key-message-is-test-test-test

[27] https://www.popularmechanics.com/science/health/a31431716/coronavirus-tests/

[28] https://www.politico.eu/article/coronavirus-italy-needs-europe-help/

[29] https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-03-09/germany-faces-backlash-from-neighbors-over-mask-export-ban

[30] https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-czech-italy/czechs-send-facemasks-to-italy-after-mix-up-over-chinese-gift-idUSKBN21A2AW

[31] https://www.politico.eu/article/commissioner-janez-lenarcic-big-changes-needed-to-revamp-eu-crisis-system-coronavirus-pandemic-response/

[32] https://www.politico.eu/article/eurogroup-talks-to-save-eu-economy-gridlocked-over-credit-lines-corona-bonds/

[33] https://www.cnn.gr/oikonomia/story/214399/oyrsoyla-fon-nter-laien-leyki-symfonia-gia-tin-ygeia

[34] https://www.kathimerini.gr/1072827/article/epikairothta/episthmh/paraith8hke-o-epikefalhs-episthmonas-ths-ee-diafwnwntas-gia-thn-politikh-kata-toy-korwnoioy

[35] https://www.theguardian.com/commentisfree/2020/mar/21/medicare-for-all-coronavirus-covid-19-single-payer

[36] https://www.politico.com/news/2020/03/31/governors-trump-coronavirus-156875

[37] https://www.nytimes.com/2020/04/06/us/politics/navarro-warning-trump-coronavirus.html?campaign_id=51&emc=edit_MBE_p_20200408&instance_id=17460&nl=morning-briefing&regi_id=124659179&section=topNews&segment_id=24256&te=1&user_id=60382e864a126bdd8cf7abaf1a1e2d63

[38] https://www.politico.com/news/2020/03/21/word-leaders-coronavirus-139707

[39] https://www.france24.com/en/20200408-trump-threatens-to-withhold-funds-from-who-says-un-body-is-china-centric

[40] https://www.politico.com/news/2020/04/03/ppe-world-supplies-coronavirus-163955

[41] https://en.wikipedia.org/wiki/Li_Wenliang

Στο επόμενο μέρος
Η ελληνική αντίδραση. Το άγνωστο μέλλον. Η περίπτωση της Σαντορίνης.

* Ο Ανδρέας Βλάχος ζει με την οικογένειά του και εργάζεται ως Ουρολόγος στη Σαντορίνη. Επικοινωνεί γράφοντας για αυτά που γνωρίζει, για αυτά που αγαπά και για αυτά που ζητούν την προσοχή μας.

Όλες οι δημοσιεύσεις του Atlantea με άρθρα του Ανδρέα Βλάχου είναι διαθέσιμες εδώ.