150 χρόνια πίσω… στην έκρηξη του 1866

Ήταν 14 Ιανουαρίου 1866 όταν μετά από 155 χρόνια ηρεμίας, το ηφαίστειο της Σαντορίνης άρχισε να ξυπνά και να δίνει πρόδρομα φαινόμενα για τις εκρήξεις που ξεκίνησαν στις αρχές Φεβρουαρίου της ίδιας χρονιάς. Η τότε ηφαιστειακή δραστηριότητα συνεχίστηκε μέχρι τον Οκτώβριο του 1870, έχοντας παράξει 140 εκατομμύρια κυβικά μέτρα λάβας που προστέθηκαν στην νησίδα της Νέας Καμμένης, τριπλασιάζοντας το έως τότε μέγεθός της.

Φέτος συμπληρώνονται 150 χρόνια από εκείνη την έκρηξη και προγραμματίζεται να διοργανωθούν ποικίλες επετειακού χαρακτήρα εκδηλώσεις, εντός και εκτός Σαντορίνης.

“150 χρόνια πριν από σήμερα, στις αρχές του Ιανουαρίου του 1866, γίνονται αντιληπτές από τους Θηραίους οι πρώτες πρόδρομες εκδηλώσεις (σεισμοί, διαφυγές αερίων, βύθιση ακτών) που αναγγέλλουν την έναρξη της 6ης και μεγαλύτερης χερσαίας έκρηξης του ηφαιστείου των Καμένων.

Η έκρηξη αυτή θα διαρκέσει έως τον Οκτώβριο του 1870 και θα οικοδομήσει το μεγαλύτερο μέρος της σημερινής Νέας Καμένης. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον όμως αυτής της έκρηξης δεν αφορά ούτε στο μέγεθος και τη διάρκειά της , ούτε στο είδος των προϊόντων που παράγει και τους μηχανισμούς που τα αποθέτει.

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον έγκειται στο επίπεδο ανάπτυξης των φυσικών, ιστορικών και κοινωνικών επιστημών τη χρονική στιγμή που εκδηλώνεται, που σε συνδυασμό με το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι της Ευρώπης τη συγκεκριμένη περίοδο, προκαλεί διεθνές ενδιαφέρον και συμπίπτει με ή δημιουργεί μια σειρά από γεγονότα τα οποία θα έχουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη τόσο των επιστημών όσο και του χώρου της Σαντορίνης.

Μέσα στην δίνη των γεγονότων της δεκαετίας του 1860, την κατασκευή της διώρυγας του Σουέζ, την έκρηξη των επικοινωνιών, την ανάπτυξη των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στη Μεσόγειο και στον υπόλοιπο κόσμο, την κρητική επανάσταση και την ανατίναξη του Αρκαδίου το 1866, τους αγώνες στην Αίγυπτο και την Αλγερία, το ανατολικό ζήτημα και τη διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, στη Σαντορίνη γίνονται σχεδόν παράλληλα δύο σημαντικά γεγονότα. Το ένα είναι η έκρηξη του ηφαιστείου το 1866 και το δεύτερο είναι η ανακάλυψη του προϊστορικού κτηρίου στην Θηρασία, την οποία επέφερε η εντατικοποίηση των εργασιών στα ορυχεία θηραϊκής γης για τα υδραυλικά έργα της Μεσογείου. Προκαλείται μεγάλη συγκίνηση διεθνώς και στο νησί συρρέουν επιστήμονες, διπλωμάτες, στρατιωτικοί.

Είναι η περίοδος που οι «επιστήμες της γης», στις οποίες υπάγονταν η γεωλογία και η παλαιοντολογία, μέρος των οποίων ήταν η αρχαιολογία μέσω των παλαιολιθικών ανασκαφών κυρίως στη Γαλλία και την Ισπανία, ήταν πολύ νέες ακόμη.

Η λεπτομερής παρατήρηση, μελέτη και καταγραφή της έκρηξης του 1866-1870, η γενικότερη μελέτη της δομής των ηφαιστείων της Σαντορίνης και οι ανασκαφικές έρευνες στη Θήρα και τη Θηρασία την ίδια περίοδο, αποτελούν μία μεθοδολογική κορύφωση των νέων δυναμικών επιστημών. Τα στρώματα και η διαδοχή τους, τα κτίσματα και τα ευρήματα που τα χρονολογούν, η  χρήση των χημικών μεθόδων, ο εξελικτισμός και ο θετικισμός είναι καινοτομίες στην επιστήμη που διαδίδονται ανάμεσα στα κύματα που προκαλούν τα πολεμικά πλοία και οι  αντιμαχόμενες ευρωπαϊκές ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.

Η αρχαιολογική ανακάλυψη της υστεροκυκλαδικής οικίας της Θηρασίας κάτω από την τέφρα (άσπα) που εξορύσσεται με τις προηγμένες για την εποχή τεχνολογικές μεθόδους, κάτω από τους συριγμούς της έκρηξης του ηφαιστείου των Καμένων, αποτελεί ένα επίτευγμα της συνεργασίας των γεωλόγων και των αρχαιολόγων, μία από τις πρώτες περιπτώσεις διεπιστημονικής συνεργασίας και ταύτισης των μεθόδων. Το ανέσκαψαν πρώτοι οι Νομικός και Αλαφούζος. Πολύ σύντομα ακολούθησε ο Φουκέ μαζί με την γαλλική και ελληνική επιστημονική επιτροπή. Η πρώτη ανασκαφή στη Θηρασία ήταν αυτή που άνοιξε το δρόμο στις προϊστορικές ανασκαφές στο Αιγαίο, πριν την Τροία, την Κνωσό και τις Μυκήνες.

Την ίδια περίοδο, η μελέτη της γεωλογικής δομής της Σαντορίνης, οδηγεί το Φουκέ να υιοθετήσει τη διαλεκτική – εξελικτική σκέψη και να την εφαρμόσει στην ερμηνεία της εξέλιξης του χώρου, γεγονός που αποτελεί σημαντικό άλμα στη γεωλογική σκέψη.

Η Θήρα και η Θηρασία για λίγα χρόνια εξέφρασαν με οξύτητα και σε συμπύκνωση φαινόμενα που ζητούσαν ερμηνεία και ένταξη σε ένα πλαίσιο ιστορικό και επιστημολογικό. Φαινόμενα που φανέρωσαν τις πορείες και εκρήξεις των επιστημολογικών σχημάτων και των τρόπων μέσα σε μία γενικευμένη σειρά συγκρούσεων στην Ανατολική Μεσόγειο.