“Το Πνεύμα των Κυκλάδων” από το FACT

Γράφει η Βίβιαν Ευθυμιοπούλου
Αναδημοσίευση από την έκδοση FACT News του Σαββάτου 18/7/2020

Το πρωί της Τετάρτης 1 Ιουλίου, ένα τέταρτο πριν από τις 10:00, βρισκόμασταν στη Νεοφύτου Δούκα 4, στο κτίριο που κατασκεύασε το 1985 ο αρχιτέκτονας Ιωάννης Βικέλας για να στεγάσει το 1986 την ιδιωτική συλλογή αρχαιοτήτων του Νικολάου και της Ντόλλης Γουλανδρή.

Ήταν η πρώτη μέρα επαναλειτουργίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης μετά το lockdown και όπως κάναμε και με τα υπόλοιπα αρχαιολογικά μουσεία της πόλης, θέλαμε να είμαστε από τους πρώτους που θα τα επισκεφθούν. Στις διαμαρτυρίες των οικείων μας για άλλη μία γραφική συμπεριφορά απαντήσαμε χαζογελώντας ότι θέλουμε να τσεκάρουμε πως όλα βρίσκονται στη θέση τους. 

Στην πραγματικότητα βέβαια αυτό που θέλαμε ήταν να αισθανθούμε για λίγο την ανακούφιση που προσφέρουν τα μουσεία, οι απόλυτες νησίδες σταθερότητας και βεβαιότητας, μέσα σ’ ένα περιβάλλον ανησυχίας και ρευστότητας. Σήμερα, το μόνο βέβαιο είναι το παρελθόν.

Συμβαίνει, βέβαια, και κάτι ακόμα: δεν είχαμε ξανά την ευκαιρία να ζήσουμε τα ελληνικά μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους χωρίς τουρίστες κι αυτό μέσα στην οδύνη της πανδημίας ήταν μια μικρή χαρά.

Το 1986, όταν ιδρύθηκε το Μουσείο ήταν ένα συγκλονιστικό γεγονός. Η Ελλάδα τότε δεν είχε την πολιτιστική ζωή που έχει σήμερα. Θυμόμαστε ακόμα τα δημοσιεύματα από τα εγκαίνια αυτού του μοναδικού αρχαιολογικού μουσείου και την κυρία Ελένη Μπίστικα να παραληρεί από τη cult κοσμική της στήλη στην “Καθημερινή”.

Τρία χρόνια μετά, φοιτητές της αρχαιολογίας, μετά το τέλος μιας αρχαιολογικής διάλεξης του αείμνηστου κορυφαίου αρχαιολόγου Γιώργου Δεσπίνη (ήταν η πρώτη φορά που ακούγαμε τις διάσημες διαλέξεις του στις οποίες έλυνε αρχαιολογικού γρίφους και είχαμε μείνει εμβρόντητοι, οι καημένοι) η καθ.Αρχαιολογίας Λίλα Μαραγκού, αφού μας σύστησε στη Ντόλλη Γουλανδρή ως “επιμελή και αριστούχο φοιτήτρια” μας ανακοίνωσε ότι θα μας δεχόταν στην πανεπιστημιακή ανασκαφή στην Αμοργό.

Το ταξίδι μας στις Κυκλάδες είχε ξεκινήσει ονειρικά.

Όμως, όσα θα διαβάσετε παρακάτω δεν τα έχει γράψει αρχαιολόγος αλλά μία επαγγελματίας αφηγήτρια (για όσους δεν το γνωρίζουν, “αφήγηση”, storytelling, είναι το σημαντικότερο στάδιο στη διαδικασία δημιουργίας ταυτότητας, του λεγόμενου branding) και είναι τα ελάχιστα που θα επιλέγαμε να πούμε σε όποιον μας ζητούσε να πληροφορηθεί τα βασικά για την αρχαιολογία, τη γαστρονομία και το κρασί των Κυκλάδων.

• Must see: Το ντοκιμαντέρ, μόλις 30 λεπτών, της ΕΡΤ που βρήκαμε στο αρχείο της από τη δεκαετία του ‘80. Οι ηθοποιοί Εύα Κοτανίδου και Γρηγόρης Βαλτινός διαβάζουν κείμενα, μια αφηγηματική ξενάγηση στην πραγματικότητα, που έγραψαν οι δύο σπουδαιότεροι μελετητές της Εποχής του Χαλκού, ο καθ. Χρίστος Ντούμας και ο καθ. Sir Colin Renfrew.

• Φάσεις ΠΚ Πολιτισμού -Τυπολογία κυκλαδικών ειδωλίων.
• “Έτσι έφτιαχναν τα κυκλαδικά ειδώλια”.
• H επιρροή των ειδωλίων στη Μοντέρνα Τέχνη.
• Podcast: “Aπό το Big Bang προς την ιστορία της Ευρώπης”. Ακούστε το εξαιρετικό επεισόδιο από την εκπομπή του ΣΚΑΙ στο οποίο μέλη ΔΕΠ της Αρχαιολογίας εξηγούν τη δομή της κοινωνίας την Εποχή του Χαλκού: οι τεχνίτες, η μεταλλουργία, οι ισοτιμίες των μετάλλων. “Είχαμε και τέτοια;!” Μα, φυσικά. Αφού είχαμε εμπόριο! Όπου αναπτύσσεται εμπόριο και αγορά έχουμε πολιτισμό.

• Ίσως θα αρκούσε να συνδέσουμε μόνο αυτή την πηγή. Το 2016 το Κοινωφελές Ίδρυμα Λάτση και στη σειρά “Ο Κύκλος των Μουσείων” εξέδωσε τον τόμο Προϊστορική Θήρα με συγγραφέα του τον ανασκαφέα του Ακρωτηρίου Χρίστο Ντούμα.
  Το έργο διατίθεται δωρεάν από το ίδρυμα Λάτση και αν ακόμα δεν έχετε αποφασίσει ποιο θα είναι το “μεγάλο βιβλίο” των καλοκαιρινών σας διακοπών, το βρήκατε μόλις. Είναι ό,τι πιο σύγχρονο αφορά την έρευνα στο προϊστορικό Αιγαίο. Στα κείμενα διακρίνεται “δια γυμνού οφθαλμού” η αγάπη του συγγραφέα για το αντικείμενο, είναι άλλωστε όλη του η ζωή ενώ και μόνο το “χάζεμα” των φωτογραφιών αρκεί. Το κείμενο αν και εκλαϊκευμένο είναι επιστημονικό. Απαιτεί το “δόσιμο” του αναγνώστη. Όπως όλα τα ωραία κείμενα άλλωστε.  Χρίστος Ντούμας, “Προϊστορική Θήρα”.
• Το Ακρωτήρι είναι ένας προϊστορικός οικισμός, μια μικρή πόλη. Στην ανασκαφή βρέθηκαν και δημόσια κτίρια. Οι άνθρωποι που ζούσαν εκεί είχαν κοινωνική οργάνωση. Ίσως να είχαν και θεσμούς. Ποια να ήταν άραγε η ιδεολογία των κατοίκων του οικισμού του Ακρωτηρίου στην Εποχή του Χαλκού; Ο καθ. Χρίστος Ντούμας απαντά στην ερώτηση σε διάλεξη που έδωσε στο Πανεπιστήμιο Κύπρου πέρυσι. Χρίστος Ντούμας, Ακρωτήρι Θήρας : Ενδείξεις για την ιδεολογία των προϊστορικών κατοίκων του.
• Η αρχαιολόγος Κική Μπίρταχα (όσοι είστε στο facebook τη γνωρίζετε ως “την αρχαιολόγο που φωτογραφίζει πουλιά”) είναι από τους στενότερους συνεργάτες του Χρίστου Ντούμα στην ανασκαφή του Ακρωτηρίου. Έχει μελετήσει εκτενώς και τη χρήση χρωμάτων στα κυκλαδικά ειδώλια και τις τοιχογραφίες. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια ανασκάπτει την… προϊστορική κουζίνα που έχει βρεθεί στην ανασκαφή. Σε αυτή τη διάλεξη όμως, είναι μόλις μισής ώρας ομιλία, μιλάει για τα εργαλεία που έχουν βρεθεί στο Ακρωτήρι και τα οποία μάλλον τα χρησιμοποιούσαν για να φτιάξουν τις πασίγνωστες και πολυαγαπημένες τοιχογραφίες.
  Κική Μπίρταχα, Ενδείξεις για τη χρήση εργαλείων κατά τη σχεδίαση μορφών στις τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου Θήρας.
• Η μελέτη του Χρίστου Ντούμα για τις διατροφικές συνήθειες στο Ακρωτήρι Σαντορίνης της Eποχής του Xαλκού προσεγγίζει την καθημερινή ζωή μέσα από τα κατάλοιπα τροφής που βρέθηκαν στην ανασκαφή και αποδεικνύει πως οι κάτοικοι της περιοχής δεν έτρωγαν απλώς για να ζουν αλλά απολάμβαναν την τροφή και έδιναν μεγάλη σημασία στην προετοιμασία της.
  Η υπογράφουσα έχει χόμπι στην ιστορία της γαστρονομίας και έχει γράψει εκτενώς για το θέμα. Είχαμε γράψει για τη LIFO και για τη γαστρονομία στο προϊστορικό Αιγαίο με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα του Ακρωτηρίου. Βίβιαν Ευθυμιοπούλου, Από την ανάγκη στην απόλαυση.
• Και λίγο cult. Ο εικαστικός Μανώλης Ζαχαριουδάκης έχει παρακολουθήσει επί χρόνια την ανασκαφή στο Ακρωτήρι Θήρας και έχει βοηθήσει στην ομάδα των σχεδιαστών των ευρημάτων. Έχει γράψει ένα μυθιστόρημα που αντλεί έμπνευση και από εκεί. Αν το βρείτε στα βιβλιοπωλεία αγοράστε το. Μανώλης Ζαχαριουδάκης, Το Προϊστορικό Ρεστοράν (Κέδρος).

• To κείμενο αυτό δεν είναι δικό μας, είναι μια απλοποιημένη εκδοχή από την εισαγωγή της μελέτης. Πρόκειται για έργο 1000 σελίδων, δυσπρόσιτο για όσους δεν έχουν σπουδάσει αρχαιολογία.  Το θέμα είναι εξειδικευμένο απλώς θεωρήσαμε ότι καλό είναι να το έχετε, έστω, ακουστά.

Η Νέα Αρχαιολογία

Η Ανάδυση του Πολιτισμού υπήρξε η πρώτη σοβαρή απόπειρα σε επίπεδο μονογραφίας να εφαρμοστούν οι αρχές της “Νέας Αρχαιολογίας” (ή διαδικαστικής αρχαιολογίας, όπως επικράτησε να λέγεται). H Νέα Αρχαιολογία με τη βοήθεια των εφαρμογών των θετικών επιστημών αλλά και με την εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου στην έρευνα θέλει να απαντήσει ερωτήματα που σχετίζονται με τη ζωή και τη δομή των αρχαίων κοινωνιών. Τι ήταν οι άνθρωποι; Τι σκέφτονταν; Πώς είχαν οργανώσει τις κοινωνίες τους; Είχαν ιδεολογία; Κι αν ναι, ποια ήταν αυτή; Δεν είναι τυχαίο που ο Κόλιν Ρένφριου ήταν και ο διευθυντής του Ινστιτούτου MacDonald στο Κέιμπριτζ που θεραπεύει το πεδίο που οι θετικές επιστήμες συναντώνται με την αρχαιολογία. Το συγκεκριμένο αρχαιολογικό ινστιτούτο διαθέτει ένα από τα καλύτερα εργαστήρια Αρχαιομετρίας στον κόσμο.

• Colin Renfrew – Why I chose the Cyclades as a research subject (15/79) Και τα…79 κομμάτια της συνέντευξης του Κόλιν Ρένφριου έχουν ενδιαφέρον, πάντως.

Και ο τίτλος του συγκεκριμένου FACT είναι εμπνευσμένος από τον Κόλιν Ρένφριου. “The Cycladic Spirit”, Το Κυκλαδικό Πνεύμα είναι ο τίτλος του οδηγού που έχει γράψει για τη Συλλογή Γουλανδρή.

Τα αμπέλια του Ποσειδώνα

Μιλώντας για τα κρασιά των Κυκλάδων η συζήτηση, μοιραία περιστρέφεται στα κρασιά της Σαντορίνης και ειδικά στην ποικιλία Ασύρτικο. Σύμφωνα με μια έρευνα αγοράς που είχε κάνει πριν από μερικά χρόνια ο ΕΔΟΑΟ η ποικιλία “Ασύρτικο” είναι πλέον στο εξωτερικό τόσο γνωστή όσο το ούζο. Μαζί και η Σαντορίνη. Βέβαια, η έρευνα έδειξε ότι συχνά οι ξενοι καταναλωτές δεν γνωρίζουν ότι η Σαντορίνη βρίσκεται στη χώρα που λέγεται Ελλάδα. Αυτό δείχνει ότι κάτι έχουμε κάνει λαθος στο branding της χώρας.

Οι κλιματικές προκλήσεις σε περιοχές της Ελλάδας με κυριότερη την λειψυδρία είναι γνωστές από την αρχαιότητα ακόμα. Ο Ηρόδοτος γράφει στην “Ευτέρπη” (Βιβλίο Β’): “Οι ιερείς της Αιγύπτου, όταν έμαθαν ότι όλη η γη της Ελλάδας ποτίζεται με το νερό της βροχής και όχι με ποτάμια, όπως η δική τους, είπαν ότι οι Έλληνες μια μέρα θα πεινάσουν φοβερά γιατί δεν έχουν να περιμένουν από αλλού νερό παρά μόνο από τον Δία”.

Η μεταηφαιστειακή Θήρα ουδέποτε, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είχε ποτιστικό νερό κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Πώς λοιπόν υπάρχει καλλιέργεια στο νησί;

Το νερό δεν το στέλνει ο…Δίας αλλά ο Ποσειδώνας! Το φαινόμενο της θαλασσινής ομίχλης ξεκινά από τα μέσα του Ιουνίου και διαρκεί όλη την καλοκαιρινή περίοδο και σκεπάζει όλο το νησί κατά τις νυχτερινές ώρες. Αυτή η ομίχλη ρίχνει στο έδαφος αρκετό νερό και το ποτίζει σε βάθος που φτάνει τα 50 εκατοστά.  

Η επίδραση της θαλασσινής ομίχλης στην καλλιέργεια της αμπέλου στο νησί της Σαντορίνης είναι γνωστή από παλιά. Έχουμε την μαρτυρία του αββά Pègues, ηγούμενου στη Μονή των Λαζαριστών στη Θήρα το διάστημα 1824-1837, ο οποίος ήταν ένα χομπίστας μελετητής της αμπελοκαλλιέργειας. Αυτός, λοιπόν, γράφει: “Το αλάτι που φέρνουν οι θαλασσινές ομίχλες κάθεται πάνω στους φλοιούς των σταφυλιών, γι αυτό έχουν πάντοτε μια γεύση αλμύρας, αρκετά αισθητή”.

Γιατί ΟΠΑΠ Σαντορίνη και όχι Θήρα;

Αφού λέμε ότι Ονομασία Προέλευσης Ανώτερης Ποιότητας ενός κρασιού είναι το όνομα του τόπου όπου φύεται το αμπέλι, γιατί στις ετικέτες των κρασιών ο οίνος δηλώνεται ως ΟΠΑΠ Σαντορίνης και όχι ως ΟΠΑΠ- Θήρας που είναι και η επίσημη ονομασία του;

Κι αυτή είναι μια χαριτωμένη ιστορία για να τη γνωρίζετε. Η Θήρα εμφανίζεται για πρώτη φορά με το όνομα Santorini στο έργο του Άραβα γεωγράφου Edrisi που ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1154. Εικάζεται πως το νησί το βάφτισαν έτσι Ιταλοί ναυτικοί, σταυροφόροι και προσκυνητές που ταξιδεύοντας για τους Αγίους Τόπους οι οποίοι έκαναν διάφορες στάσεις στα νησιά του Αιγαίου για ανεφοδιασμό. Επειδή η Θήρα δεν ήταν αραξοβόλι “έπιαναν” στη Θηρασιά, τον όρμο μπροστά στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης. Από αυτό το λιμανάκι της Αγίας Ειρήνης το νησί πήρε στη γλώσσα των ναυτικών το ονομα Santorini όπως μαρτυρείται σε χάρτες διαφόρων εποχών όπου αναφέρεται  Santo Eirini – Santorini.

Μετά την Άλωση της Πόλης το 1204 από τους Σταυροφόρους και τον κατακερματισμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, οι Μπαρότση, η οικογένεια που διαφέντευε το νησί άρχισαν να χρησιμοποιούν τον πομπώδη τίτλο “Dominatores Insularum Santorini et Therasiae”, Δεσπότες των Νήσων Σαντορίνης και Θηρασίας.

Έτσι επισημοποιήθηκε το νέο όνομα κατά τον 13ο αιώνα που απαντάται στις πηγές σε διάφορες ξενόγλωσσες παραλλαγές. Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους “αναστήθηκε” το όνομα Θήρα αλλά πλέον στη συνείδηση των κατοίκων είχε αποτυπωθεί η Σαντορίνη. Γιαυτό και η νομοθεσία ΟΠΑΠ προτίμησε και σωστά να υιοθετήσει το “ζωντανό” τοπωνύμιο.

Όλα τα στοιχεία από την αρθρογραφία της οινολόγου Σταυρούλας Κουράκου.

Πες μας λίγα για τον οίνο ΟΠΑΠ-Σαντορίνη 

Ο οίνος ΟΠΑΠ Σαντορίνη πρέπει να παράγεται από τρεις λευκές ποικιλίες αμπέλου: το Ασύρτικο που είναι η γηγενής ποικιλία του νησιού και δύο άλλες που καλλιεργούνται σε πολύ μικρότερες ποσότητες: το λεπτόφλουδο, μαλακό Αθήρι και το αρωματικό Αηδάνι.

Όμως, τα τελευταία χρόνια, στους αμπελώνες του νησιού επικράτησε η καλλιέργεια του Ασύρτικου γιατί είναι πιο ανθεκτικό στη σήψη.

Θα άξιζε ειδικής μνείας το Vinsanto αλλά η ιστορία που κουβαλάει είναι πολύ μεγάλη, θα έπρεπε να του αφιερώσουμε ένα ειδικό newsletter γιατί πάνω στην ιστορία αυτή πλέκεται όλος ο Μεσαίωνας του Αιγαίου. Με κάποια άλλη αφορμή, κάποτε στο μέλλον.

Πώς μπορούμε να γνωρίσουμε τα κρασιά των Κυκλάδων;

Αν βρεθείτε στη Σαντορίνη τα πράγματα είναι εύκολα. Εμείς προτείνουμε να επισκεφθείτε το επισκέψιμο οινοποιείο του συνεταιρισμού, στο Santo Wines,  που βρίσκεται σ’ ένα από τα ωραιότερα σημεία του πλανήτη Γη. Δεν λέμε τίποτα άλλο.

* Οφείλουμε να δηλώσουμε ότι στο παρελθόν έχουμε εργαστεί στο rebranding (επαναλανσάρισμα της εταιρικής ταυτότητας) όλων των προϊόντων του συνεταιρισμού της Σαντορίνης, από το έργο υλοποιήθηκαν οι ετικέτες των κρασιών.

Άλλα επισκέψιμα οινοποιεία στις Κυκλάδες

Πάρος. Μετά τη Σαντορίνη, όταν μιλάμε για κρασί, εννοούμε την Πάρο. Το οινοποιείο της Οικογένειας Μωραίτη είναι ένα must για πολλούς λόγους. Ο Μωραΐτης παράγει κρασιά για περισσότερο από έναν αιώνα. Το πετρόκτιστο οινοποιείο περιλαμβάνει κι ένα μουσειακό τμήμα. Το οινοποιείο παράγει δύο κρασιά ΠΟΠ Πάρος, ένα λευκό και ένα ερυθρό και μια ευρύτερη γκάμα κρασιών.

Οι αμπελώνες του είναι επισκέψιμοι και είναι φυτεμένοι με Μονεμβασιά, Μανδηλαριά, Ασύρτικο, Μαλαγουζιά και άλλες ποικιλίες.Δοκιμάστε τη Malvasia.

Οσοι επισκεφθείτε την Πάρο και ενδιαφέρεστε να επισκεφθείτε το οινοποιείο, στείλτε μας ένα εμέηλ, έχουμε να σας πούμε ένα μυστικό αλλά στο αυτί. Το FACT ακόμα δεν έχει οργανώσει τμήμα μάρκετινγκ και δημοσίων σχέσεων για να σας ετοιμάζουμε κάτι περισσότερο. *χαμογελάκι*. Όμως, μας διαβάζουμε “τα σωστά άτομα” στην Πάρο και κάτι μπορούμε να κάνουμε.

Σέριφος. Οινοποιείο Χρυσολωρά. Ο αμπελουργός Χρήστος Χρυσολωράς άρχισε να οινοποιεί συστηματικά  το 2015. Οι αμπελώνες του είναι ξηρικοί και βιολογικοί και οινοποιεί Σερφιώτικο, Μανδηλαριά, Ψαροσύρικο για μια μικρή παραγωγή.

Μήλος. Οινοποιείο Κωνσταντακάκη. Η Μήλος είναι κι αυτό ηφαιστειακό νησί. Ο Κώστας Μάλης οινοποιεί τέσσερα κρασιά με την παραδοσιακή οινοποίηση, με αυτόχθονες ζύμες σε υπόσκαφες σπηλιές.

Σίκινος. Οινοποιείο Μάναλη. Το έχουμε ανακαλύψει σε εκθέσεις κρασιού. Οι αμπελώνες είναι βιολογικοί και το οινοποιείο είναι από τα πιο οικολογικά! Διαθέτει κι ένα μικρό εστιατόριο.

Να επισημάνουμε απλώς ότι αυτά τα κρασιά είναι αρκετά ιδιοσυγκρασιακά. Τα οινοποιεία είναι οργανωμένα, βρίσκονται σε τουριστικές περιοχές και γνωρίζουν πώς να διαχειριστούν τους απαίδευτους ουρανίσκους, διαθέτουν, δηλαδή, και κρασιά που αρέσουν σε όλους, όμως όσοι “ψάχνονται” ίσως να τα απολαύσουν πιο πολύ.

Όπως συνηθίζουμε να γράφουμε, τίποτα δεν αποτυπώνει ακριβέστερα τον λεγόμενο “ελληνικό χαρακτήρα” με τις εκρήξεις χαράς και θυμού, με τα πάθη και το συναίσθημά του όσο τα ελληνικά κρασιά. Δεν παράγουμε “μεγάλα κρασιά” (κι ας λένε οι οινοποιοί…) φτιάχνουμε όμως πολύ ιδιαίτερα και ενδιαφέροντα κρασιά.

Το ταξίδι στις Κυκλάδες τελειώνει εδώ. Ελπίζουμε να διασκεδάσατε διαβάζοντάς το όσο εμείς γράφοντας. Με χαρά θα διαβάσουμε τις παρατηρήσεις σας αλλά και ιδέες για μελλοντικά, θεματικά, πολιτιστικά ταξίδια αυτού του τύπου.