Γράφει η Βίβιαν Ευθυμιοπούλου
Αναδημοσίευση από την έκδοση FACT News του Σαββάτου 18/7/2020
Το πρωί της Τετάρτης 1 Ιουλίου, ένα τέταρτο πριν από τις 10:00, βρισκόμασταν στη Νεοφύτου Δούκα 4, στο κτίριο που κατασκεύασε το 1985 ο αρχιτέκτονας Ιωάννης Βικέλας για να στεγάσει το 1986 την ιδιωτική συλλογή αρχαιοτήτων του Νικολάου και της Ντόλλης Γουλανδρή.
Ήταν η πρώτη μέρα επαναλειτουργίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης μετά το lockdown και όπως κάναμε και με τα υπόλοιπα αρχαιολογικά μουσεία της πόλης, θέλαμε να είμαστε από τους πρώτους που θα τα επισκεφθούν. Στις διαμαρτυρίες των οικείων μας για άλλη μία γραφική συμπεριφορά απαντήσαμε χαζογελώντας ότι θέλουμε να τσεκάρουμε πως όλα βρίσκονται στη θέση τους.
Στην πραγματικότητα βέβαια αυτό που θέλαμε ήταν να αισθανθούμε για λίγο την ανακούφιση που προσφέρουν τα μουσεία, οι απόλυτες νησίδες σταθερότητας και βεβαιότητας, μέσα σ’ ένα περιβάλλον ανησυχίας και ρευστότητας. Σήμερα, το μόνο βέβαιο είναι το παρελθόν.
Συμβαίνει, βέβαια, και κάτι ακόμα: δεν είχαμε ξανά την ευκαιρία να ζήσουμε τα ελληνικά μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους χωρίς τουρίστες κι αυτό μέσα στην οδύνη της πανδημίας ήταν μια μικρή χαρά.
Το 1986, όταν ιδρύθηκε το Μουσείο ήταν ένα συγκλονιστικό γεγονός. Η Ελλάδα τότε δεν είχε την πολιτιστική ζωή που έχει σήμερα. Θυμόμαστε ακόμα τα δημοσιεύματα από τα εγκαίνια αυτού του μοναδικού αρχαιολογικού μουσείου και την κυρία Ελένη Μπίστικα να παραληρεί από τη cult κοσμική της στήλη στην “Καθημερινή”.
Τρία χρόνια μετά, φοιτητές της αρχαιολογίας, μετά το τέλος μιας αρχαιολογικής διάλεξης του αείμνηστου κορυφαίου αρχαιολόγου Γιώργου Δεσπίνη (ήταν η πρώτη φορά που ακούγαμε τις διάσημες διαλέξεις του στις οποίες έλυνε αρχαιολογικού γρίφους και είχαμε μείνει εμβρόντητοι, οι καημένοι) η καθ.Αρχαιολογίας Λίλα Μαραγκού, αφού μας σύστησε στη Ντόλλη Γουλανδρή ως “επιμελή και αριστούχο φοιτήτρια” μας ανακοίνωσε ότι θα μας δεχόταν στην πανεπιστημιακή ανασκαφή στην Αμοργό.
Το ταξίδι μας στις Κυκλάδες είχε ξεκινήσει ονειρικά.
Όμως, όσα θα διαβάσετε παρακάτω δεν τα έχει γράψει αρχαιολόγος αλλά μία επαγγελματίας αφηγήτρια (για όσους δεν το γνωρίζουν, “αφήγηση”, storytelling, είναι το σημαντικότερο στάδιο στη διαδικασία δημιουργίας ταυτότητας, του λεγόμενου branding) και είναι τα ελάχιστα που θα επιλέγαμε να πούμε σε όποιον μας ζητούσε να πληροφορηθεί τα βασικά για την αρχαιολογία, τη γαστρονομία και το κρασί των Κυκλάδων.
Οι Κυκλάδες είναι μια ομάδα 33 νησιών και εκατοντάδων νησίδων στο Νοτιοδυτικό Αιγαίο. Οι “αρχαίοι ημών” τις βάφτισαν έτσι επειδή τις φαντάζονταν να απλώνονται κυκλικά γύρω από τη Δήλο, το ιερό νησί του Απόλλωνα.
Οι Κυκλάδες έχουν την ιδιαιτερότητα να είναι πλούσιες σε μεταλλεύματα: σιδηρομεταλλεύματα, χρυσό, σμυριδόπετρα, οψιδιανό, χρυσό και βέβαια χαλκό και μάρμαρο. Το μάρμαρο της Πάρου και της Νάξου θεωρούνται από τα καλύτερα στον κόσμο.
Σποραδικοί νεολιθικοί οικισμοί (6.000 πχ) έχουν βρεθεί στην Αντίπαρο, τη Μήλο, τη Νάξο και τη Μύκονο αλλά η ιστορία που μάγεψε τον κόσμο ξεκινάει την 3η π.Χ. Χιλιετία. Γύρω στα 3.200 και μέχρι το 2.300 εντοπίζεται ένας διακριτός πολιτισμός που ονομάστηκε Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός (ΠΚ). Οι πιο γνωστοί και σημαντικοί ΠΚ οικισμοί, βρέθηκαν στο νησάκι της Κέρου και στη Χαλανδριανή στη Σύρο.
Είναι η εποχή που ξεκινάει συστηματικά η μεταλλουργία γι’ αυτό και σε κείμενα ή σε τουριστικούς οδηγούς θα δείτε αναφορές στην Πρώιμη Εποχή Χαλκού και οι Κυκλάδες βρέθηκαν σε πλεονεκτική θέση αφού ήταν πλούσιες σε μεταλλεύματα και χαλκό.
Έτσι λοιπόν οι Κυκλαδίτες εκείνης της εποχής στράφηκαν αμέσως σε τρεις δραστηριότητες: την αλιεία, τη ναυπηγική (σήμερα ξέρουμε ότι τα μέταλλα οδήγησαν τους ανθρώπους στη θάλασσα) και την εξαγωγή των μεταλλευμάτων τους με αποτέλεσμα να ξεπηδήσει μια έντονη εμπορική δραστηριότητα μεταξύ των Κυκλάδων της Μινωικής Κρήτης, της Ηπειρωτικής Ελλάδας και των ακτών της Μικράς Ασίας.
Οι γνώσεις μας για την εποχή προέρχονται κυρίως από ταφές και όχι από οικισμούς ενώ τα ευρήματα είναι συγκεκριμένες ομάδες ειδωλίων και μαρμάρινων σκευών που οι νησιώτες έθαβαν μαζί με τους νεκρούς τους. Η ποικιλία στην ποιότητα των ευρημάτων δηλώνει ότι εκείνη την εποχή υπήρχε κάποια μορφής κοινωνικής διαστρωμάτωση (πλούσιοι-φτωχοί).
- Must see: Το ντοκιμαντέρ, μόλις 30 λεπτών, της ΕΡΤ που βρήκαμε στο αρχείο της από τη δεκαετία του ‘80. Οι ηθοποιοί Εύα Κοτανίδου και Γρηγόρης Βαλτινός διαβάζουν κείμενα, μια αφηγηματική ξενάγηση στην πραγματικότητα, που έγραψαν οι δύο σπουδαιότεροι μελετητές της Εποχής του Χαλκού, ο καθ. Χρίστος Ντούμας και ο καθ. Sir Colin Renfrew.
Τα ειδώλια
Στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα ειδώλια που βλέπουμε στα μεγάλα μουσεία είναι προϊόν λαθροσκαφών, αυτό σημαίνει ότι δεν γνωρίζουμε τίποτα για το context των ταφών και όλες οι απορίες μας που σχετίζονται με τη χρήση τους (οι πεθαμένοι τα είχαν εν ζωή ή κατασκευάζονταν μετά θάνατον;) είναι ανοιχτές.
Η συμμετρία τους όμως δηλώνει ότι κατασκευάζονταν από συντεχνίες μαρμαρογλυπτών, με όργανα της γεωμετρίας ενώ αναλύσεις έχουν αποδείξει ότι ήταν ζωγραφισμένα με πολύ ζωντανά χρώματα.
Διαβάζουμε-ακούμε
- Φάσεις ΠΚ Πολιτισμού -Τυπολογία κυκλαδικών ειδωλίων.
- “Έτσι έφτιαχναν τα κυκλαδικά ειδώλια”.
- H επιρροή των ειδωλίων στη Μοντέρνα Τέχνη.
- Podcast: “Aπό το Big Bang προς την ιστορία της Ευρώπης”. Ακούστε το εξαιρετικό επεισόδιο από την εκπομπή του ΣΚΑΙ στο οποίο μέλη ΔΕΠ της Αρχαιολογίας εξηγούν τη δομή της κοινωνίας την Εποχή του Χαλκού: οι τεχνίτες, η μεταλλουργία, οι ισοτιμίες των μετάλλων. “Είχαμε και τέτοια;!” Μα, φυσικά. Αφού είχαμε εμπόριο! Όπου αναπτύσσεται εμπόριο και αγορά έχουμε πολιτισμό.
Το πρόβλημα της Θήρας (The Theran problem)
Κεντρική θέση στην αρχαιολογία (και όχι μόνο) των Κυκλάδων έχει βέβαια ο οικισμός Ακρωτήρι στη Σαντορίνη που συνδέθηκε με την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Η έκρηξη αυτή όρισε βέβαια σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της ιστορίας σε όλο το Αιγαίο και έγινε πηγή για τις γνωστότερες ψευδο-αρχαιολογικές θεωρίες με γνωστότερη αυτή της «Χαμένης Ατλαντίδας». Για τη δημιουργία του μύθου της Ατλαντίδας βέβαια, έβαλε και ο Πλάτων το χεράκι του, με το έργο του “Τίμαιος“. Άλλοι, πιο ευφάνταστοι, συνέδεσαν την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας με την Έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο. Σύμφωνα με αυτούς ο ηφαιστειακός χειμώνας που προκάλεσε η έκρηξη του ηφαιστείου είναι οι περίφημες “πληγές του Φαραώ” που πυροδότησαν τα γεγονότα της Εξόδου.
Η αρχαιολογία όμως είναι γνωστικό αντικείμενο που χρησιμοποιεί πλήθος επιστημονικών μεθόδων, μάλιστα οι Κυκλάδες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της αρχαιολογίας ως επιστήμης αλλά επ’αυτού λίγα πιο κάτω και ειδικά την αρχαιολογία των Κυκλάδων τη θεραπεύουν οι καλύτεροι αρχαιολόγοι διεθνώς. Οπότε η έρευνα έχει εκτοπίσει τη μυθολογία.
Η ανασκαφή του Ακρωτηρίου έχει βέβαια συνδεθεί με τον Σπυρίδωνα Μαρινάτο αλλά είναι ο καθ. Χρίστος Ντούμας ο άνθρωπος που μας έμαθε όσα ξέρουμε σήμερα.
Για τον οικισμό του Ακρωτηρίου στη Θήρα μπορείτε να διαβάσετε πολλά και έχουμε επιλέξει για να σας προτείνουμε τα καλύτερα. Αξίζει να γνωρίζετε το “πρόβλημα της Θήρας” δηλαδή το debate για το πότε ακριβώς σημειώθηκε η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης.
Πότε εξερράγη το ηφαίστειο;
Η αρχική χρονολόγηση της έκρηξης (θα τη βρείτε σε κείμενα και ως “μινωική έκρηξη”) βασίστηκε σε συγκριτικές μελέτες της τεχνικής των πήλινων αγγείων και σε αιγυπτιακές πηγές και είχε εκτιμηθεί ότι η έκρηξη του ηφαιστείου που κατέστρεψε την πόλη είχε συμβεί το 1500 π.Χ. Οι απόλυτες χρονολογήσεις, όμως, που έγιναν με βάση τον ραδιενεργό άνθρακα, τη δενδροχρονολόγηση και την παγοχρονολόγηση μετατόπισαν την ημερομηνία 100 με 150 χρόνια παλαιότερα, ενώ η πλέον πρόσφατη χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα ενός κλαδιού ελιάς που θάφτηκε από την τέφρα της έκρηξης τοποθετεί την ημερομηνία μεταξύ 1627 και 1600 π.Χ. με πιο πιθανό το διάστημα μεταξύ 1613 με 1614 π.Χ. Η νέα χρονολόγηση αποδεικνύει την μη σύνδεση της έκρηξης με την καταστροφή του Μινωικού πολιτισμού, που συνέβη πολύ αργότερα και είχε περισσότερο τον χαρακτήρα παρακμής.
Το θέμα είναι ακόμα ανοιχτό. Απόδειξη ότι πριν από δύο μήνες δημοσιεύθηκε η πιο πρόσφατη έρευνα για το θέμα. Δεν είναι εντυπωσιακό;
Γιατί όμως τόση εμμονή με τον προσδιορισμό της ακριβούς χρονολόγησης της έκρηξης;
Δεν είναι μόνο επειδή θέλουμε να ξέρουμε ακριβώς πότε συνέβη ένα γεγονός που “σφράγισε” την ιστορία του Αιγαίου και ολόκληρης της Μεσογείου. Σε προϊστορικές (και όχι μόνο) ανασκαφές σε όλο το Αιγαίο αλλά και αλλού πολύ συχνά βρίσκουμε μια στρώση τέφρας που προέρχεται από την έκρηξη του ηφαιστείου. Αυτό είναι ένα εξαιρετικά πολύτιμο εύρημα για αμέσως-αμέσως αποκτούμε ένα σταθερό σημείο χρονολόγησης. Η χρονολόγηση της έκρηξης του ηφαιστείου είναι ένα σταθερό σημείο για τη χρονολόγηση μιας πολύ-πολύ μακρινής από εμάς περιόδου και επιτρεπει στους αρχαιολόγους να εξάγουν ασφαλέστερα συμπεράσματα για ό,τι έχει προηγηθεί και ό,τι έχει ακολουθήσει. Είναι συναρπαστικό.
Διαβάζουμε-βλέπουμε
- Ίσως θα αρκούσε να συνδέσουμε μόνο αυτή την πηγή. Το 2016 το Κοινωφελές Ίδρυμα Λάτση και στη σειρά “Ο Κύκλος των Μουσείων” εξέδωσε τον τόμο Προϊστορική Θήρα με συγγραφέα του τον ανασκαφέα του Ακρωτηρίου Χρίστο Ντούμα.
Το έργο διατίθεται δωρεάν από το ίδρυμα Λάτση και αν ακόμα δεν έχετε αποφασίσει ποιο θα είναι το “μεγάλο βιβλίο” των καλοκαιρινών σας διακοπών, το βρήκατε μόλις. Είναι ό,τι πιο σύγχρονο αφορά την έρευνα στο προϊστορικό Αιγαίο. Στα κείμενα διακρίνεται “δια γυμνού οφθαλμού” η αγάπη του συγγραφέα για το αντικείμενο, είναι άλλωστε όλη του η ζωή ενώ και μόνο το “χάζεμα” των φωτογραφιών αρκεί. Το κείμενο αν και εκλαϊκευμένο είναι επιστημονικό. Απαιτεί το “δόσιμο” του αναγνώστη. Όπως όλα τα ωραία κείμενα άλλωστε. Χρίστος Ντούμας, “Προϊστορική Θήρα”. - Το Ακρωτήρι είναι ένας προϊστορικός οικισμός, μια μικρή πόλη. Στην ανασκαφή βρέθηκαν και δημόσια κτίρια. Οι άνθρωποι που ζούσαν εκεί είχαν κοινωνική οργάνωση. Ίσως να είχαν και θεσμούς. Ποια να ήταν άραγε η ιδεολογία των κατοίκων του οικισμού του Ακρωτηρίου στην Εποχή του Χαλκού; Ο καθ. Χρίστος Ντούμας απαντά στην ερώτηση σε διάλεξη που έδωσε στο Πανεπιστήμιο Κύπρου πέρυσι. Χρίστος Ντούμας, Ακρωτήρι Θήρας : Ενδείξεις για την ιδεολογία των προϊστορικών κατοίκων του.
- Η αρχαιολόγος Κική Μπίρταχα (όσοι είστε στο facebook τη γνωρίζετε ως “την αρχαιολόγο που φωτογραφίζει πουλιά”) είναι από τους στενότερους συνεργάτες του Χρίστου Ντούμα στην ανασκαφή του Ακρωτηρίου. Έχει μελετήσει εκτενώς και τη χρήση χρωμάτων στα κυκλαδικά ειδώλια και τις τοιχογραφίες. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια ανασκάπτει την… προϊστορική κουζίνα που έχει βρεθεί στην ανασκαφή. Σε αυτή τη διάλεξη όμως, είναι μόλις μισής ώρας ομιλία, μιλάει για τα εργαλεία που έχουν βρεθεί στο Ακρωτήρι και τα οποία μάλλον τα χρησιμοποιούσαν για να φτιάξουν τις πασίγνωστες και πολυαγαπημένες τοιχογραφίες.
Κική Μπίρταχα, Ενδείξεις για τη χρήση εργαλείων κατά τη σχεδίαση μορφών στις τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου Θήρας. - Η μελέτη του Χρίστου Ντούμα για τις διατροφικές συνήθειες στο Ακρωτήρι Σαντορίνης της Eποχής του Xαλκού προσεγγίζει την καθημερινή ζωή μέσα από τα κατάλοιπα τροφής που βρέθηκαν στην ανασκαφή και αποδεικνύει πως οι κάτοικοι της περιοχής δεν έτρωγαν απλώς για να ζουν αλλά απολάμβαναν την τροφή και έδιναν μεγάλη σημασία στην προετοιμασία της.
Η υπογράφουσα έχει χόμπι στην ιστορία της γαστρονομίας και έχει γράψει εκτενώς για το θέμα. Είχαμε γράψει για τη LIFO και για τη γαστρονομία στο προϊστορικό Αιγαίο με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα του Ακρωτηρίου. Βίβιαν Ευθυμιοπούλου, Από την ανάγκη στην απόλαυση. - Και λίγο cult. Ο εικαστικός Μανώλης Ζαχαριουδάκης έχει παρακολουθήσει επί χρόνια την ανασκαφή στο Ακρωτήρι Θήρας και έχει βοηθήσει στην ομάδα των σχεδιαστών των ευρημάτων. Έχει γράψει ένα μυθιστόρημα που αντλεί έμπνευση και από εκεί. Αν το βρείτε στα βιβλιοπωλεία αγοράστε το. Μανώλης Ζαχαριουδάκης, Το Προϊστορικό Ρεστοράν (Κέδρος).
Η ανάδυση του πολιτισμού (The Emergence of Civilisation)
Ας προχωρήσουμε λίγο στα πιο βαθιά. Όπως γράψαμε και πιο πάνω το Προϊστορικό Αιγαίο ευτύχησε στην έρευνα. Ο σημαντικότερος ερευνητής του, μαζί με τον καθ. Χρίστο Ντούμα, είναι ο καθ. Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου). Θέλουμε περί τις 200 λέξεις για να απαριθμήσουμε όλους τους τίτλους που φέρει. Τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα απλώνονται από την παλαιογλωσσολογία (!) (περιττό, ίσως, να αναφέρουμε ότι μιλάει άπταιστα Ελληνικά) μέχρι την πολιτική, έχει χρηματίσει μέλος της Βουλής των Λόρδων με το Συντηρητικό Κόμμα της Μεγάλης Βρετανίας. Τα τελευταία χρόνια δραστηριοποιείται πολύ έντονα στον αγώνα κατά της αρχαιοκαπηλίας με τον οργανισμό SAFE (Saving Antiquities For Everyone).
O Κόλιν Ρένφριου, λοιπόν, πριν από τριάντα χρόνια δημοσίευσε τη μελέτη “Η ανάδυση του πολιτισμού. Οι Κυκλάδες και το Αιγαίο στην 3η χιλιετία π.Χ.”. Η μελέτη αυτή άλλαξε την αντίληψή μας για την Προϊστορική Αρχαιολογία στο σύνολό της. Μέχρι τότε κυριαρχούσε η αντίληψη κύριος φορέας της οποίας ήταν ο Gordon Child ότι οι ρίζες της ελληνικής αρχαιότητας και κατ’ επέκταση ολόκληρης της ευρωπαϊκής ιστορίας πρέπει να αναζητηθούν στην Ανατολή, ήταν το δόγμα “Ex oriente lux” – “Από την Ανατολή το φως”, σύμφωνα με το οποίο καθετί σημαντικό στην ευρωπαϊκή προϊστορία έλκει την καταγωγή του από αλλού, από την αρχαία Αίγυπτο ή από την πρώιμη Εγγύς Ανατολή και ειδικότερα από την Σουμερία.
Ο Ρένφριου προσπαθεί να αποδείξει ότι οι επαφές ανάμεσα στο Αιγαίο και στον κόσμο της Ανατολικής Μεσογείου, οι οποίες ήταν δυνατόν να τεκμηριωθούν για την 3η χιλιετία π.Χ., στην πραγματικότητα δεν ήταν ούτε τόσο πολλές ούτε τόσο καταλυτικές ώστε να εξηγούν τις εντυπωσιακές αλλαγές που παρατηρούνται και οι οποίες οδηγούν, στο τέλος της χιλιετίας, στην ανάπτυξη των ανακτορικών κοινωνιών της Κρήτης.
Αντικρούοντας τη θεωρία της διάδοσης, προτείνει ταυτόχρονα στη θέση της μια εξήγηση της ευρωπαϊκής προϊστορίας που δίνει έμφαση στις οικονομικές και κοινωνικές διεργασίες. Αναλύοντας τα συστήματα πληθυσμού, επιβίωσης, μεταλλουργίας, τεχνολογίας, κοινωνικής οργάνωσης και εμπορίου, αλλά και τα γνωστικά συστήματα της περιόδου, ερμηνεύει την εμφάνιση της πολυπλοκότητας μέσω του φαινομένου της πολλαπλασιαζόμενης επίδρασης (multiplier effect) και συμπεραίνει ότι τα αναδυόμενα γνωρίσματα του πρώτου αιγαιακού πολιτισμού μπορούν να θεωρηθούν σε μεγάλο βαθμό ως ενδογενή μάλλον – δηλαδή ως προϊόντα διεργασιών που συνέβαιναν εντός της περιοχής του Αιγαίου – παρά ως εξωγενή.
- To κείμενο αυτό δεν είναι δικό μας, είναι μια απλοποιημένη εκδοχή από την εισαγωγή της μελέτης. Πρόκειται για έργο 1000 σελίδων, δυσπρόσιτο για όσους δεν έχουν σπουδάσει αρχαιολογία. Το θέμα είναι εξειδικευμένο απλώς θεωρήσαμε ότι καλό είναι να το έχετε, έστω, ακουστά.
Η Νέα Αρχαιολογία
Η Ανάδυση του Πολιτισμού υπήρξε η πρώτη σοβαρή απόπειρα σε επίπεδο μονογραφίας να εφαρμοστούν οι αρχές της “Νέας Αρχαιολογίας” (ή διαδικαστικής αρχαιολογίας, όπως επικράτησε να λέγεται). H Νέα Αρχαιολογία με τη βοήθεια των εφαρμογών των θετικών επιστημών αλλά και με την εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου στην έρευνα θέλει να απαντήσει ερωτήματα που σχετίζονται με τη ζωή και τη δομή των αρχαίων κοινωνιών. Τι ήταν οι άνθρωποι; Τι σκέφτονταν; Πώς είχαν οργανώσει τις κοινωνίες τους; Είχαν ιδεολογία; Κι αν ναι, ποια ήταν αυτή; Δεν είναι τυχαίο που ο Κόλιν Ρένφριου ήταν και ο διευθυντής του Ινστιτούτου MacDonald στο Κέιμπριτζ που θεραπεύει το πεδίο που οι θετικές επιστήμες συναντώνται με την αρχαιολογία. Το συγκεκριμένο αρχαιολογικό ινστιτούτο διαθέτει ένα από τα καλύτερα εργαστήρια Αρχαιομετρίας στον κόσμο.
- Colin Renfrew – Why I chose the Cyclades as a research subject (15/79) Και τα…79 κομμάτια της συνέντευξης του Κόλιν Ρένφριου έχουν ενδιαφέρον, πάντως.
Και ο τίτλος του συγκεκριμένου FACT είναι εμπνευσμένος από τον Κόλιν Ρένφριου. “The Cycladic Spirit”, Το Κυκλαδικό Πνεύμα είναι ο τίτλος του οδηγού που έχει γράψει για τη Συλλογή Γουλανδρή.
Τα αμπέλια του Ποσειδώνα
Μιλώντας για τα κρασιά των Κυκλάδων η συζήτηση, μοιραία περιστρέφεται στα κρασιά της Σαντορίνης και ειδικά στην ποικιλία Ασύρτικο. Σύμφωνα με μια έρευνα αγοράς που είχε κάνει πριν από μερικά χρόνια ο ΕΔΟΑΟ η ποικιλία “Ασύρτικο” είναι πλέον στο εξωτερικό τόσο γνωστή όσο το ούζο. Μαζί και η Σαντορίνη. Βέβαια, η έρευνα έδειξε ότι συχνά οι ξενοι καταναλωτές δεν γνωρίζουν ότι η Σαντορίνη βρίσκεται στη χώρα που λέγεται Ελλάδα. Αυτό δείχνει ότι κάτι έχουμε κάνει λαθος στο branding της χώρας.
Οι κλιματικές προκλήσεις σε περιοχές της Ελλάδας με κυριότερη την λειψυδρία είναι γνωστές από την αρχαιότητα ακόμα. Ο Ηρόδοτος γράφει στην “Ευτέρπη” (Βιβλίο Β’): “Οι ιερείς της Αιγύπτου, όταν έμαθαν ότι όλη η γη της Ελλάδας ποτίζεται με το νερό της βροχής και όχι με ποτάμια, όπως η δική τους, είπαν ότι οι Έλληνες μια μέρα θα πεινάσουν φοβερά γιατί δεν έχουν να περιμένουν από αλλού νερό παρά μόνο από τον Δία”.
Η μεταηφαιστειακή Θήρα ουδέποτε, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είχε ποτιστικό νερό κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Πώς λοιπόν υπάρχει καλλιέργεια στο νησί;
Το νερό δεν το στέλνει ο…Δίας αλλά ο Ποσειδώνας! Το φαινόμενο της θαλασσινής ομίχλης ξεκινά από τα μέσα του Ιουνίου και διαρκεί όλη την καλοκαιρινή περίοδο και σκεπάζει όλο το νησί κατά τις νυχτερινές ώρες. Αυτή η ομίχλη ρίχνει στο έδαφος αρκετό νερό και το ποτίζει σε βάθος που φτάνει τα 50 εκατοστά.
Η επίδραση της θαλασσινής ομίχλης στην καλλιέργεια της αμπέλου στο νησί της Σαντορίνης είναι γνωστή από παλιά. Έχουμε την μαρτυρία του αββά Pègues, ηγούμενου στη Μονή των Λαζαριστών στη Θήρα το διάστημα 1824-1837, ο οποίος ήταν ένα χομπίστας μελετητής της αμπελοκαλλιέργειας. Αυτός, λοιπόν, γράφει: “Το αλάτι που φέρνουν οι θαλασσινές ομίχλες κάθεται πάνω στους φλοιούς των σταφυλιών, γι αυτό έχουν πάντοτε μια γεύση αλμύρας, αρκετά αισθητή”.
Γιατί ΟΠΑΠ Σαντορίνη και όχι Θήρα;
Αφού λέμε ότι Ονομασία Προέλευσης Ανώτερης Ποιότητας ενός κρασιού είναι το όνομα του τόπου όπου φύεται το αμπέλι, γιατί στις ετικέτες των κρασιών ο οίνος δηλώνεται ως ΟΠΑΠ Σαντορίνης και όχι ως ΟΠΑΠ- Θήρας που είναι και η επίσημη ονομασία του;
Κι αυτή είναι μια χαριτωμένη ιστορία για να τη γνωρίζετε. Η Θήρα εμφανίζεται για πρώτη φορά με το όνομα Santorini στο έργο του Άραβα γεωγράφου Edrisi που ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1154. Εικάζεται πως το νησί το βάφτισαν έτσι Ιταλοί ναυτικοί, σταυροφόροι και προσκυνητές που ταξιδεύοντας για τους Αγίους Τόπους οι οποίοι έκαναν διάφορες στάσεις στα νησιά του Αιγαίου για ανεφοδιασμό. Επειδή η Θήρα δεν ήταν αραξοβόλι “έπιαναν” στη Θηρασιά, τον όρμο μπροστά στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης. Από αυτό το λιμανάκι της Αγίας Ειρήνης το νησί πήρε στη γλώσσα των ναυτικών το ονομα Santorini όπως μαρτυρείται σε χάρτες διαφόρων εποχών όπου αναφέρεται Santo Eirini – Santorini.
Μετά την Άλωση της Πόλης το 1204 από τους Σταυροφόρους και τον κατακερματισμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, οι Μπαρότση, η οικογένεια που διαφέντευε το νησί άρχισαν να χρησιμοποιούν τον πομπώδη τίτλο “Dominatores Insularum Santorini et Therasiae”, Δεσπότες των Νήσων Σαντορίνης και Θηρασίας.
Έτσι επισημοποιήθηκε το νέο όνομα κατά τον 13ο αιώνα που απαντάται στις πηγές σε διάφορες ξενόγλωσσες παραλλαγές. Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους “αναστήθηκε” το όνομα Θήρα αλλά πλέον στη συνείδηση των κατοίκων είχε αποτυπωθεί η Σαντορίνη. Γιαυτό και η νομοθεσία ΟΠΑΠ προτίμησε και σωστά να υιοθετήσει το “ζωντανό” τοπωνύμιο.
Όλα τα στοιχεία από την αρθρογραφία της οινολόγου Σταυρούλας Κουράκου.
Πες μας λίγα για τον οίνο ΟΠΑΠ-Σαντορίνη
Ο οίνος ΟΠΑΠ Σαντορίνη πρέπει να παράγεται από τρεις λευκές ποικιλίες αμπέλου: το Ασύρτικο που είναι η γηγενής ποικιλία του νησιού και δύο άλλες που καλλιεργούνται σε πολύ μικρότερες ποσότητες: το λεπτόφλουδο, μαλακό Αθήρι και το αρωματικό Αηδάνι.
Όμως, τα τελευταία χρόνια, στους αμπελώνες του νησιού επικράτησε η καλλιέργεια του Ασύρτικου γιατί είναι πιο ανθεκτικό στη σήψη.
Θα άξιζε ειδικής μνείας το Vinsanto αλλά η ιστορία που κουβαλάει είναι πολύ μεγάλη, θα έπρεπε να του αφιερώσουμε ένα ειδικό newsletter γιατί πάνω στην ιστορία αυτή πλέκεται όλος ο Μεσαίωνας του Αιγαίου. Με κάποια άλλη αφορμή, κάποτε στο μέλλον.
Πώς μπορούμε να γνωρίσουμε τα κρασιά των Κυκλάδων;
Αν βρεθείτε στη Σαντορίνη τα πράγματα είναι εύκολα. Εμείς προτείνουμε να επισκεφθείτε το επισκέψιμο οινοποιείο του συνεταιρισμού, στο Santo Wines, που βρίσκεται σ’ ένα από τα ωραιότερα σημεία του πλανήτη Γη. Δεν λέμε τίποτα άλλο.
* Οφείλουμε να δηλώσουμε ότι στο παρελθόν έχουμε εργαστεί στο rebranding (επαναλανσάρισμα της εταιρικής ταυτότητας) όλων των προϊόντων του συνεταιρισμού της Σαντορίνης, από το έργο υλοποιήθηκαν οι ετικέτες των κρασιών.
Άλλα επισκέψιμα οινοποιεία στις Κυκλάδες
Πάρος. Μετά τη Σαντορίνη, όταν μιλάμε για κρασί, εννοούμε την Πάρο. Το οινοποιείο της Οικογένειας Μωραίτη είναι ένα must για πολλούς λόγους. Ο Μωραΐτης παράγει κρασιά για περισσότερο από έναν αιώνα. Το πετρόκτιστο οινοποιείο περιλαμβάνει κι ένα μουσειακό τμήμα. Το οινοποιείο παράγει δύο κρασιά ΠΟΠ Πάρος, ένα λευκό και ένα ερυθρό και μια ευρύτερη γκάμα κρασιών.
Οι αμπελώνες του είναι επισκέψιμοι και είναι φυτεμένοι με Μονεμβασιά, Μανδηλαριά, Ασύρτικο, Μαλαγουζιά και άλλες ποικιλίες.Δοκιμάστε τη Malvasia.
Οσοι επισκεφθείτε την Πάρο και ενδιαφέρεστε να επισκεφθείτε το οινοποιείο, στείλτε μας ένα εμέηλ, έχουμε να σας πούμε ένα μυστικό αλλά στο αυτί. Το FACT ακόμα δεν έχει οργανώσει τμήμα μάρκετινγκ και δημοσίων σχέσεων για να σας ετοιμάζουμε κάτι περισσότερο. *χαμογελάκι*. Όμως, μας διαβάζουμε “τα σωστά άτομα” στην Πάρο και κάτι μπορούμε να κάνουμε.
Σέριφος. Οινοποιείο Χρυσολωρά. Ο αμπελουργός Χρήστος Χρυσολωράς άρχισε να οινοποιεί συστηματικά το 2015. Οι αμπελώνες του είναι ξηρικοί και βιολογικοί και οινοποιεί Σερφιώτικο, Μανδηλαριά, Ψαροσύρικο για μια μικρή παραγωγή.
Μήλος. Οινοποιείο Κωνσταντακάκη. Η Μήλος είναι κι αυτό ηφαιστειακό νησί. Ο Κώστας Μάλης οινοποιεί τέσσερα κρασιά με την παραδοσιακή οινοποίηση, με αυτόχθονες ζύμες σε υπόσκαφες σπηλιές.
Σίκινος. Οινοποιείο Μάναλη. Το έχουμε ανακαλύψει σε εκθέσεις κρασιού. Οι αμπελώνες είναι βιολογικοί και το οινοποιείο είναι από τα πιο οικολογικά! Διαθέτει κι ένα μικρό εστιατόριο.
Να επισημάνουμε απλώς ότι αυτά τα κρασιά είναι αρκετά ιδιοσυγκρασιακά. Τα οινοποιεία είναι οργανωμένα, βρίσκονται σε τουριστικές περιοχές και γνωρίζουν πώς να διαχειριστούν τους απαίδευτους ουρανίσκους, διαθέτουν, δηλαδή, και κρασιά που αρέσουν σε όλους, όμως όσοι “ψάχνονται” ίσως να τα απολαύσουν πιο πολύ.
Όπως συνηθίζουμε να γράφουμε, τίποτα δεν αποτυπώνει ακριβέστερα τον λεγόμενο “ελληνικό χαρακτήρα” με τις εκρήξεις χαράς και θυμού, με τα πάθη και το συναίσθημά του όσο τα ελληνικά κρασιά. Δεν παράγουμε “μεγάλα κρασιά” (κι ας λένε οι οινοποιοί…) φτιάχνουμε όμως πολύ ιδιαίτερα και ενδιαφέροντα κρασιά.
Το ταξίδι στις Κυκλάδες τελειώνει εδώ. Ελπίζουμε να διασκεδάσατε διαβάζοντάς το όσο εμείς γράφοντας. Με χαρά θα διαβάσουμε τις παρατηρήσεις σας αλλά και ιδέες για μελλοντικά, θεματικά, πολιτιστικά ταξίδια αυτού του τύπου.
