Γράμμα από τη Σαντορίνη

Του Ανδρέα Βλάχου*

Θέλω να μοιραστώ εδώ κάποιες σκέψεις μου για την πραγματικότητα των δύο τελευταίων εβδομάδων αλλά και να αναφέρω μερικές πληροφορίες που ίσως φανούν χρήσιμες ειδικά σε όσες και όσους δεν γνώριζαν ως τώρα τα πράγματα του νησιού. Παρακαλώ, κρατήστε στο μυαλό σας ότι δεν απευθύνομαι σε εσάς με καμιά άλλη ιδιότητα πέρα από αυτή ενός ανθρώπου που εντελώς συνειδητά επέλεξε πριν από μερικά χρόνια να ζήσει με την οικογένειά του και να εργαστεί στον τόπο καταγωγής του.

• Η ζωή σε ένα μικρό νησί που μόνο στα τελευταία 500 χρόνια δοκιμάστηκε από επτά εκρήξεις των ηφαιστείων του και έναν σεισμό 7,5R, είναι διαχρονικά γεμάτη αντιθέσεις. Στη δεδομένη συγκυρία με το συγκεκριμένο οικονομικό σύστημα, απέναντι στα πλεονεκτήματα (μοναδικό φυσικό περιβάλλον, δυναμική οικονομία, χαμηλή ανεργία, ευνοϊκό δημογραφικό προφίλ, διεθνής αναγνωρισιμότητα) στέκονται τα μειονεκτήματά της (ανισότητες, ανεπάρκεια υποδομών και δημοσίων υπηρεσιών, πίεση στο περιβάλλον, μονοκαλλιέργεια τουρισμού, στεγαστική κρίση). Σε μια περίοδο όπως αυτή που ζούμε, τούτη η “ισορροπία” μπορεί να μετατοπιστεί ταχύτατα. Πιστεύω όμως πως η κοινωνία μας μπορεί να κατευθύνει αυτή την αλλαγή και να την μετατρέψει σε ευκαιρία για να διορθώσει ό,τι έτσι κι αλλιώς έπρεπε να διορθωθεί.

• Οι άνθρωποι από πάντα ζούσαν σε τεκτονικά ενεργές περιοχές επειδή αυτά τα περιβάλλοντα παρά τα προφανή μειονεκτήματά τους έχουν και ισχυρά πλεονεκτήματα. Σαφώς δεν είναι απλό πράγμα να κατοικεί κάποιος πάνω σε ένα ηφαίστειο ή κοντά σε μεγάλα ρήγματα (στην περίπτωση μας ισχύουν αμφότερα). Αλλά είναι κάτι που πρέπει να έχει κατά νου είτε βρίσκεται εδώ από καταγωγή είτε από επιλογή είτε από ανάγκη. Η σχετική σταθερότητα του γεωπεριβάλλοντος των νησιών μας τα τελευταία 70 χρόνια δεν είναι δεδομένη – και τούτο θα ισχύει ακόμα και αν αυτή η περίοδος σβήσει χωρίς να συμβεί κάτι σοβαρό.

• Μετά τον σεισμό του 1956 πολλοί Σαντορινιοί έφυγαν από εδώ επειδή πρακτικά δεν μπορούσαν να κάνουν αλλιώς. Φυσικά, η φτώχεια της εποχής εκείνης δεν συγκρίνεται με την σημερινή πραγματικότητα. Ωστόσο πρέπει να αποδεχτούμε την πιθανότητα (τώρα ή στο μέλλον) κάποιοι συμπολίτες μας να μην θελήσουν να συνεχίσουν τη ζωή τους στο νησί. Ίσως κάποιοι εποχικοί εργαζόμενοι στους οποίους στηρίζονται οι σχετικές με τον τουρισμό επιχειρήσεις να μην επιστρέψουν. Το ίδιο ίσως πράξουν κάποιοι επενδυτές ή “επενδυτές”. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται έτσι κι αλλιώς από πρωτοφανή στην Ιστορία κινητικότητα κεφαλαίων και εργαζομένων. Για όσους θα συνεχίσουν όμως (δηλαδή τους περισσότερους από εμάς) καθώς και για τις μελλοντικές γενιές, την υλική και άυλη παρακαταθήκη μας, οφείλουμε όχι μόνο να προσαρμοστούμε αλλά να προστατέψουμε εκτός από τις ζωές μας και την ταυτότητα του τόπου μας.

• Η γνώση είναι δύναμη. Σε σχέση με αυτούς που έζησαν στην Σαντορίνη πριν από εμάς, σήμερα κατανοούμε καλύτερα τη δυναμική του περιβάλλοντος αυτού και μπορούμε να ανταποκριθούμε καλύτερα στις προκλήσεις του. Αν σε κάτι υστερούμε είναι στην ενσωμάτωση της “ζωντανής μνήμης” στις επιλογές μας: οι Σαντορινιοί του παρελθόντος γνώριζαν γιατί δεν έπρεπε να χτίσουν δίπλα στη θάλασσα ή στις λεκάνες απορροής. Ή μάθαιναν από τα λάθη τους (καστροπολιτεία του Σκάρου). Ήξεραν την οικονομία του νερού και των περιορισμένων πόρων του νησιού. Την τελευταία μισή χιλιετία έμαθαν να συμβιώνουν και με τα ηφαίστεια. Στην εποχή μας δεν μπορούμε μεν να παρέμβουμε στις δυνάμεις της φύσης αλλά μπορούμε να προβλέψουμε κάποια φαινόμενα (ενεργοποίηση ηφαιστείων) ή να περιορίσουμε τις συνέπειες τους (αντισεισμική θωράκιση κτηρίων, εκπαίδευση πολιτών, αποφυγή συγκεκριμένων περιοχών ή δραστηριοτήτων κλπ).

• Την τριετία 1993 – 1995 ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα έδωσε τη δυνατότητα σε μια ομάδα Ελλήνων επιστημόνων να σχεδιάσουν και να στήσουν ένα πολυπαραμετρικό δίκτυο παρακολούθησης του ηφαιστείου της Σαντορίνης (σύμπλεγμα Καμένων). Όταν τελείωσε η χρηματοδότηση και μπροστά στην πιθανότητα να σταματήσει η παρακολούθηση λόγω της (όπως αποδείχθηκε) διαχρονικής απροθυμίας του ελληνικού κράτους να την αναλάβει, οι επιστήμονες σε συνεργασία με την τοπική κοινωνία ίδρυσαν το Ινστιτούτο Μελέτης και Παρακολούθησης του Ηφαιστείου της Σαντορίνης (ΙΜΠΗΣ) που τα τελευταία 30 χρόνια συνέχισε τη δουλειά. Για δύο γενιές πλέον, επιστήμονες και κάτοικοι συντήρησαν, επισκεύασαν, αντικατέστησαν και γενικά φρόντισαν να λειτουργεί και να αναβαθμίζεται ένα δίκτυο οργάνων που έδωσε πολύτιμες πληροφορίες τόσο σε ήσυχους όσο και σε ανήσυχους καιρούς (κρίση 2011-12) ενώ ταυτόχρονα με ποικιλία δράσεων ενημέρωναν την κοινωνία σχετικά με το παρόν και το παρελθόν του θηραϊκού γεωπεριβάλλοντος.

• Φτάνοντας στο σήμερα, για να μην μασάμε τα λόγια μας, η μεγάλη πλειονότητα των σεισμογράφων που παρακολουθούν την σεισμική κρίση αυτήν την ώρα (υφιστάμενοι και πρόσφατα τοποθετημένοι) και το σύνολο σχεδόν του υπόλοιπου επιστημονικού εξοπλισμού που παρακολουθεί σε πραγματικό χρόνο το ηφαίστειο της καλντέρας είτε έχει αγοραστεί είτε έχει συντηρηθεί από το ΙΜΠΗΣ και τους επιστήμονες που συνεργάζονται με αυτό. Τελεία.

• Επειδή η υπερπληροφόρηση των τελευταίων ημερών προκάλεσε σύγχυση: όπως ανακοίνωσε η Μόνιμη Επιστημονική Επιτροπή Παρακολούθησης του Ελληνικού Ηφαιστειακού Τόξου, όντως υφίσταται από το φθινόπωρο του 2024 αύξηση της σχετικής με το ηφαίστειο δραστηριότητας στην καλντέρα που μοιάζει πολύ με την αντίστοιχη κρίση του 2011 – 2012. Αυτή η ανακοίνωση στηρίζεται αποκλειστικά στις μετρήσεις του δικτύου του ΙΜΠΗΣ ενώ σε καμία περίπτωση δεν έγινε αυτή η δραστηριότητα αισθητή ή ικανή να δημιουργήσει πρόβλημα ή κινδύνους. Η παρακολούθηση τέτοιων φαινομένων και η επεξεργασία των πληροφοριών για ένα εύλογο διάστημα είναι απαραίτητη για να τεκμηριωθεί η αρχική παρατήρηση ότι κάτι συμβαίνει και να ενημερωθεί η Πολιτεία, η επιστημονική κοινότητα και η κοινωνία. Δεν υπήρξε καμία απόκρυψη. Δεύτερη τελεία.

• Αν και ίσως η πρόσφατης έναρξης δραστηριότητα του ηφαιστείου μας απασχολήσει τους επόμενους μήνες, σε αυτή τη φάση που η κρίση είναι – όπως μας ενημερώνουν οι γεωεπιστήμονες – τεκτονική, η συσχέτιση των σεισμών με τα ηφαίστεια όχι μόνο δεν είναι χρήσιμη αλλά κατά τη γνώμη μου είναι και απερίσκεπτη: με πιο απλά λόγια, αφού ούτε από την Καμένη ούτε από το Κολούμπο έρχονται οι σεισμοί, είναι καλό τα ηφαίστεια να μην αναφέρονται στην παρούσα συγκυρία από ειδικούς και μη, επειδή δημιουργείται μια σύγχυση συσχέτισης των φαινομένων που δεν προσφέρει καμιά υπηρεσία. Είναι σίγουρο ότι υπάρχει και θα υπάρχει πολύ ζωηρό ενδιαφέρον από την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα για έρευνα στην περιοχή μας και σίγουρα πολύς χρόνος για να πραγματοποιηθεί αυτή. Τώρα η προτεραιότητα είναι διαφορετική.

• Δεν είμαι ειδικός να τις κρίνω τις “εναλλακτικές” θεωρίες για το φαινόμενο των ημερών. Ωστόσο, οι βασικές αρχές της Επιστήμης συνεχίζουν να ισχύουν και εδώ. Συνεπώς υποθέτω ότι όποιος έχει κάτι διαφορετικό να προτείνει στη θέση ενός μοντέλου που έχει αποδειχθεί, ξέρουμε ότι δουλεύει και εξηγεί μια πραγματικότητα, είναι υποχρεωμένος να διατυπώσει τη θεωρία, να τη “δέσει” με δεδομένα είτε από παρατηρήσεις είτε πειραματικά και κατόπιν να τη θέσει στην κρίση των συναδέλφων του. Το στρίβειν δια του τηλεοπτικού παραθύρου δεν ταιριάζει στην Επιστήμη ενώ και στην πραγματική ζωή ξέρουμε ότι όσο πιο εξωφρενική είναι μια θεωρία, τόσο πιο πιθανό είναι να αποδειχθεί αέρας κοπανιστός. (Ίσως, με την εξαίρεση της Κβαντικής Φυσικής).

• Ακούμε και διαβάζουμε ότι το ποσοστό του πληθυσμού που έφυγε από το νησί αγγίζει το 90%. Επειδή σε λίγο θα φαίνεται ότι έχουν αναχωρήσει περισσότεροι από όσοι έμεναν πριν σε αυτό κι επειδή εμείς επιλέξαμε να παραμείνουμε και κυκλοφορούμε και σας πληροφορώ ότι βλέπουμε κι άλλους ανθρώπους, απλά να ενημερώσω ότι τα πράγματα δεν είναι καθόλου έτσι: για την ασυμφωνία των αριθμών με την πραγματικότητα φταίει κυρίως η άθλια εκτελεσμένη απογραφή. Ένα λάθος που βρήκαμε μπροστά μας με έναν μάλλον απροσδόκητο τρόπο.

• Όσο δύσκολο και να είναι για όλους εμάς εδώ, ας πούμε ευτυχώς που μια τέτοια σεισμική διέγερση δεν έγινε κοντά σε ένα μεγάλο αστικό κέντρο. Αυτό μόνο.
• Αρκετοί Σαντορινιοί σοκαρίστηκαν από τις απόψεις κάποιων ατόμων – όπως αυτές εκφράστηκαν ιδιαίτερα με σχόλια στα κοινωνικά δίκτυα. Δεν αξίζει να ασχοληθεί κάποιος με τους ψυχικά διαταραγμένους, αυτούς που έχουν απολέσει ή δεν είχαν ποτέ βασικές ανθρώπινες λειτουργίες όπως η ενσυναίσθηση, κάποιους που με αυτούς τους τρόπους βγάζουν το μεροκάματο τους μια ζωή χωρίς να σκοπεύουν να αλλάξουν, καθώς και με τα καθαρόαιμα τρολ. Δεν χρειάζεται πολύ μυαλό για να καταλάβει κάποιος ότι η καταστροφή ενός τόπου θα επηρεάζει πάντα τους πιο αδύναμους, τους μη προνομιούχους. Η αποδοχή της λογικής μιας συλλογικής “τιμωρίας”, στην ανθρώπινη Ιστορία χαρακτηρίζει μια συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων. Σε ό,τι όμως αφορά εμάς εδώ, η σεισμική κρίση είναι μια ευκαιρία να αναθεωρήσουν κάποιοι λίγοι μεταξύ των πολλών και τις όποιες συμπεριφορές τους μπορεί να αδίκησαν άλλους και να έδωσαν αφορμή για όλο αυτό το θλιβερό γαϊτανάκι στα κοινωνικά δίκτυα.

Κλείνοντας, ένα μεγάλο ευχαριστώ σε εσάς που, αν και δεν ζείτε εδώ ή κατάγεστε από την Σαντορίνη, τούτες τις παράξενες ημέρες επικοινωνήσατε μαζί μας ή έστω μας σκεφτήκατε με αγάπη και ανθρώπινο ενδιαφέρον. Στους συμπατριώτες και συμπολίτες μου, κοντά και μακριά, εύχομαι δύναμη και ψυχραιμία. Όσους αναγκαστήκατε να αφήσετε τα σπίτια σας, περιμένουμε να σας ανταμώσουμε ξανά. Όσοι μείναμε, να προσέχουμε τους εαυτούς μας και όσους αγαπάμε – τα πρόσωπα και τα ζώα που μας συντροφεύουν.

* Ο Ανδρέας Βλάχος ζει με την οικογένειά του και εργάζεται ως Ουρολόγος στη Σαντορίνη. Επικοινωνεί γράφοντας για αυτά που γνωρίζει, για αυτά που αγαπά και για αυτά που ζητούν την προσοχή μας.

Όλες οι δημοσιεύσεις του Atlantea με άρθρα του Ανδρέα Βλάχου είναι διαθέσιμες εδώ.