Όταν στις αρχές του 8ου αι. π.Χ. έφθασαν στο νησί Δωριείς άποικοι, πιθανώς Σπαρτιάτες, με αρχηγό το Θήρα, ίδρυσαν την ομώνυμη του οικιστή πόλη τους στην απόκρημνη, φυσικά οχυρωμένη κορυφή του Μέσα Βουνού, ενός λόφου (385 μ.) που ανήκει στον προηφαιστειακό πυρήνα του νησιού και δεσπόζει στο νοτιοανατολικό του άκρο. Λιθόστρωτοι δρόμοι στις πλαγιές της Σελλάδας, του διάσελου που ενώνει το λόφο με τον ορεινό όγκο του Προφήτη Ηλία στα ΒΔ, συνέδεαν την πόλη με τις παράκτιες περιοχές στους πρόποδες του Μέσα Βουνού, όπου ιδρύθηκαν τα επίνειά της, η Οία στα βόρεια (Καμάρι) και η Ελευσίς στα νότια (Περίσσα). Σήμερα, πρόσβαση στον αρχαιολογικό χώρο, προσφέρει και πάλι η Σελλάδα (αμαξιτός δρόμος από το Καμάρι – μονοπάτια).
Η πόλη κατοικήθηκε για περισσότερο από χίλια χρόνια και ήταν το διοικητικοθρησκευτικό κέντρο της πόλης-κράτους της Θήρας, που περιελάμβανε έξι ακόμα οικισμούς. Ιδιαίτερη οικοδομική ανάπτυξη γνώρισε στους ελληνιστικούς χρόνους εποχή που η Θήρα αποτέλεσε εξαιτίας της στρατηγικής της θέσης στο Αιγαίο, κτήση των βασιλέων της Αιγύπτου, Πτολεμαίων. Από τον 3ο αι. μ.Χ. εγκαταλείπεται σταδιακά και στα παλαιοχριστιανικά χρόνια δε βρίσκεται πια σε ακμή, εξακολουθεί, όμως, να κατοικείται, και τον 8ο αι. μ.Χ. προσφέρει καταφύγιο από τις αραβικές επιδρομές στους κατοίκους των επινείων, που κτίζουν, ανάμεσα στα ερειπωμένα πια κτήριά της, πρόχειρα καταλύματα με οικοδομικό υλικό από τα αρχαία κτήρια.
Αν και η συνεχής κατοίκηση κατέστρεψε τα περισσότερα κατάλοιπα των πρώιμων περιόδων, η πόλη, ανασκαμμένη σε μεγάλη έκταση από γερμανούς επιστήμονες υπό τη διεύθυνση του Hiller von Gaertringen (1896-1902), δίνει μία ολοκληρωμένη εικόνα της μορφής και οργάνωσής της στους ελληνιστικούς – ρωμαϊκούς χρόνους, ενώ το πλήθος των επιγραφών και κινητών ευρημάτων που αποκαλύφθηκαν σε αυτήν και τα νεκροταφεία της – πολλά εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο στα Φηρά – αποτελούν την κύρια πηγή πληροφοριών για την ιστορία του νησιού στην αρχαιότητα.
Κτισμένη επάνω από την υψομετρική γραμμή των 320 μ., με κεντρικό άξονα ένα δρόμο που τη διατρέχει κατά το μήκος της (Β/ΒΔ-ΝΑ), η πόλη καταλαμβάνει την επιμήκη ράχη του λόφου. Ο πυρήνας της αναπτύσσεται σε διαδοχικά άνδηρα στην ομαλότερη ανατολική πλαγιά, ενώ τα άκρα και οι απόκρημνες παρυφές της ράχης φιλοξενούν κυρίως τόπους λατρείας. Την προσπάθεια των κατοίκων να δαμάσουν το επικλινές και βραχώδες του εδάφους φανερώνει η κατασκευή αλλεπάλληλων ισχυρών αναλημμάτων και η συχνή χρήση του προσφερόμενου βράχου, ενώ το πλήθος των υπόγειων υδατοδεξαμενών μαρτυρεί τη λύση στην οποία προσέφυγαν για την εξασφάλιση νερού. Δημόσια κτήρια, αγορές, καταστήματα, θέατρο, λουτρά, συνοικίες με ιδιωτικές κατοικίες, ναοί, ιερά και ένα άρτιο οδικό δίκτυο με αποχετευτικό σύστημα συνθέτουν την εικόνα της πόλης, στην οποία επικρατούν οι λιτές αρχιτεκτονικές μορφές. Σημαντικότερος τόπος λατρείας, η «Αγορά των Θεών» στο νότιο άκρο, όπου δεσπόζει το ιερό του Απόλλωνα Καρνείου, του Θεού των Δωριέων που κυριαρχούσε στη θρησκευτική ζωή της Θήρας, και πολυάριθμες επιγραφές στους βράχους διασώζουν τα αρχαιότερα δείγματα του ελληνικού αλφαβήτου στο Αιγαίο.
Πηγή:
Santorini Guidebook 2011 – κείμενο: Μάγια Ευσταθίου, Αρχαιολόγος στην ΚΑ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού
