Παπαζάχος: Ηφαίστειο Κολούμπου και πρόσφατες δημοσιεύσεις για επικείμενη έκρηξη

Από τον Καθηγητή Κώστα Παπαζάχο*

Τις τελευταίες ημέρες έχουμε γίνει μάρτυρες μίας γνωστής επαναλαμβανόμενης ιστορίας: Της αδυναμίας να μεταφερθεί σωστά προς την κοινωνία, μέσω των ΜΜΕ, ένα νέο επιστημονικό αποτέλεσμα. Αναφέρομαι, φυσικά στα πολλά δημοσιεύματα για την υποτιθέμενη ύπαρξη άμεσου κινδύνου από “παρουσία μάγματος” στο ηφαίστειο του Κολούμπου, όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα πρόσφατης έρευνας που δημοσιεύθηκε σε άρθρο περιοδικού της AGU (American Geophysical Union – Αμερικανικής Γεωφυσικής Ένωσης). Τίτλοι που τρομοκρατούν τους αναγνώστες εμφανίστηκαν σε διάφορα ιστολόγια και εφημερίδες, π.χ. “Μεγάλος κρατήρας μάγματος στο υποθαλάσσιο ηφαίστειο της Σαντορίνης”, “Ηφαίστειο Σαντορίνης: Πότε αναμένεται να γίνει μεγάλη έκρηξη”, κλπ.

Η ιστορία αυτή είναι ένα κλασικό παράδειγμα κακής ερμηνείας/αντιγραφής ενός εκλαϊκευμένου κειμένου που δημοσιεύθηκε στο εξωτερικό και που βασίστηκε στα συμπεράσματα ενός επιστημονικού άρθρου. Επιπλέον, αναδεικνύει το πόσο δύσκολο είναι να μεταφερθούν επιστημονικά αποτελέσματα στο ευρύ κοινό, όταν αυτό δεν γίνεται από εξειδικευμένους δημοσιογράφους που συζητούν με ειδικούς. Ανάλογα θέματα έχω θίξει στο παρελθόν σε σχέση με τη σεισμικότητα της Σαντορίνης, σε προηγούμενο άρθρο στο Atlantea.

Διαφήμιση

Όντας ένας από τους συν-συγγραφείς του επιστημονικού άρθρου, αλλά και λόγω της σχέσης με τη Σαντορίνη, θα ήθελα να εξηγήσω τα τρία βασικά λάθη που κάνουν οι διάφορες δημοσιεύσεις:

Λάθος 1: “…ένας μεγάλος κρατήρας μάγματος στο υποθαλάσσιο ηφαίστειο της Σαντορίνης απειλεί τη Μεσόγειο…”

Πραγματικότητα: Δεν υπάρχει “κρατήρας μάγματος”. Υπάρχει ο υποθαλάσσιος κρατήρας του ηφαιστείου, δηλαδή ένας κλασικός ηφαιστειακός κρατήρας, στην επιφάνεια του πυθμένα της θάλασσας. Αυτό που εντοπίστηκε στην έρευνα είναι ένας μικρός μαγματικός θάλαμος, δηλαδή μία “αποθήκη” μάγματος (λιωμένου πετρώματος), σε βάθος περίπου 3 χιλιομέτρων κάτω από τον κρατήρα του Κολούμπου, δηλαδή κάτω από την επιφάνεια της Γης.

Λάθος 2: “…Οι επιστήμονες προειδοποιούν για τη δυνατότητα να υπάρξει έκρηξη, η οποία θα επισκίαζε ακόμη και εκείνη του ηφαιστείου της Τόνγκα στον Ειρηνικό Ωκεανό, που έγινε μερικούς μήνες πριν…”

Πραγματικότητα: Δεν υπάρχει καμία προειδοποίηση. Απλά η ύπαρξη του θαλάμου που εντοπίστηκε, δείχνει την πιθανότητα να γίνει κάποια στιγμή (στο μέλλον) μία νέα έκρηξη, όπως αυτή του 1650 μ.Χ. Δεν ξέρουμε πότε έγινε η προηγούμενη ανάλογη έκρηξη στο Κολούμπο (πριν από το 1650 μ.Χ.) και μπορεί η επόμενη να κάνει ακόμα και πολλές χιλιάδες χρόνια να συμβεί. Ο εντοπισμός του θαλάμου και τα χαρακτηριστικά του είναι σημαντικά ευρήματα, αλλά δεν υπάρχει καμία “προειδοποίηση” μόνο και μόνο από το γεγονός ότι εντοπίστηκε η παρουσία του. Η όποια μελλοντική έκρηξη στο Κολούμπο σε καμία περίπτωση δε θα “…επισκίαζε την πρόσφατη έκρηξη στην Τόνγκα..”, όπως αναφέρει και το ίδιο το άρθρο, στο οποίο εκτιμάται ότι μία έκρηξη (όποτε και αυτή να συνέβαινε) θα ήταν πιθανότατα πολύ μικρότερη από αυτή της Τόνγκα.

Λάθος 3: “…Τώρα οι ερευνητές λένε ότι το μάγμα στον κρατήρα του υποθαλάσσιου ηφαιστείου τείνει να αποκτήσει παρόμοιο όγκο….”

Πραγματικότητα: Αυτό που έδειξε η μελέτη είναι ότι σε περίπου 150 έτη, και κάνοντας πολλές υποθέσεις, θα συγκεντρωθεί παρόμοιος όγκος μάγματος (“λιωμένου” πετρώματος) με αυτόν που ενδεικτικά απελευθερώθηκε στην έκρηξη του 1650 μ.Χ.. Αυτή η εκτίμηση έχει μεγάλες αβεβαιότητες και αποτελεί μία ένδειξη που έχει καθαρά χαρακτήρα “τάξης μεγέθους”, και όχι αυτό που ίσως αντιλαμβάνεται ο μέσος αναγνώστης. Δηλαδή οι επιστήμονες πρακτικά μιλάνε για εκατοντάδες έτη και όχι για κάποιο “ραντεβού” με την επόμενη έκρηξη σε 150 χρόνια από σήμερα. Ακόμα και αν συγκεντρωθεί ανάλογος όγκος σε 150 έτη, αυτό σε καμία περίπτωση δε σημαίνει ότι γνωρίζουμε ότι τότε θα γίνει κάποια έκρηξη!

Διαφήμιση

Η Αλήθεια: Η επιστημονική έρευνα (Chrapkiewicz και συνεργάτες, 2022) που βασίστηκε στα δεδομένα του προγράμματος PROTEUS, κατάφερε να εντοπίσει, για πρώτη φορά, ένα πιθανό μαγματικό θάλαμο στο υποθαλάσσιο ηφαίστειο του Κολούμπου. Ο θάλαμος αυτός, που φαίνεται στην παρακάτω εικόνα, είναι μικρός (για τα δεδομένα των ηφαιστείων), και γι’ αυτό παλαιότερες τομογραφικές μελέτες δεν τον είχαν εντοπίσει.

Εντοπίστηκε χάρη σε μία νέα τεχνική, που χρησιμοποιεί τις πλήρεις καταγραφές των σεισμικών κυμάτων, η οποία επιτρέπει την ανίχνευση και σχετικά μικρών τέτοιων θαλάμων. Η τομογραφική αυτή τεχνική, παρόμοια με την τομογραφία υπερήχων που γίνεται στον άνθρωπο, εντόπισε σε μέσο βάθος περίπου 3 χιλιομέτρων κάτω από την επιφάνεια της Γης, μία μικρή περιοχή με μεγάλη μείωση της ταχύτητας των σεισμικών κυμάτων (κίτρινη περιοχή στο σχήμα). Η μείωση αυτή αποδόθηκε (μέσω μοντέλων και εκτιμήσεων) σε ένα μαγματικό θάλαμο, με μεγάλο ποσοστό τήγματος (της τάξης του 40%) και ο οποίος αποθηκεύει σήμερα περίπου 1,4 κυβικά χιλιόμετρα μάγματος.

Με βάση τους παραπάνω υπολογισμούς, προκύπτει ότι σε ένα χρονικό διάστημα της τάξης των 150 ετών θα έχει συγκεντρωθεί μάγμα ανάλογο με αυτό που απελευθερώθηκε στην έκρηξη του 1650 μ.Χ., χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα έχουμε τότε έκρηξη. Οι αβεβαιότητες σχετικά με την περίοδο επανάληψης ηφαιστειακών εκρήξεων στο Κολούμπο είναι πολύ μεγάλες, αφού ανεξάρτητα δεδομένα δίνουν πολύ διαφορετικές εκτιμήσεις για τη μέση περίοδο επανάληψης μεγάλων εκρήξεων (από 10.000 έως και 240.000 χρόνια).

Σε κάθε περίπτωση:

• Τα αποτελέσματα είναι σημαντικά γιατί εντοπίστηκε ένας άγνωστος μαγματικός θάλαμος με ψηλό ποσοστό μάγματος, που δεν γνωρίζαμε καν ότι υπήρχε στο ηφαίστειο του Κολούμπου.
• Αναδεικνύεται εκ νέου η ανάγκη συνεχούς και συνεπούς παρακολούθησης των ηφαιστειακών κέντρων της Σαντορίνης, όπως αυτής που κάνει το ΙΜΠΗΣ εδώ και τρεις δεκαετίες, αλλά και πραγματοποίησης έρευνας σχετικά με θεμελιώδη ερωτήματα που αφορούν την ηφαιστειότητα, όπως γίνεται αυτές τις ημέρες με τις ερευνητικές γεωτρήσεις που πραγματοποιεί το πρόγραμμα IODP στην περιοχή.
• Τα νέα δεδομένα μπορεί να αξιοποιηθούν από πολλές άλλες επιστημονικές πρωτοβουλίες, όπως π.χ. το έργο που υλοποιεί η Ελληνική Αρχή Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΕΑΓΜΕ) για την εκτίμηση της ηφαιστειακής επικινδυνότητας του Κολούμπου.
• Δεν υπάρχει κανένας άμεσος και ιδιαίτερος κίνδυνος για την περιοχή της Σαντορίνης από το Κολούμπο, μόνο και μόνο επειδή η επιστήμη έκανε ένα παραπάνω σημαντικό βήμα στη γνώση της περιοχής.

Η αδικαιολόγητη κινδυνολογία που αναπτύχθηκε με αφορμή ένα επιστημονικό άρθρο, πέρα από την ανησυχία που προκάλεσε, έχει και μία σημαντική παράπλευρη απώλεια: Την ανάπτυξη καχυποψίας απέναντι στην επιστήμη και τις προσπάθειες των γεωεπιστημόνων να κατανοήσουν τους γεωκινδύνους. Οι κάτοικοι της Σαντορίνης θα πρέπει να “κλείσουν τα αυτιά τους” σε τέτοιες ανακοινώσεις και άρθρα και να εμπιστευτούν τους επιστήμονες και τους αντίστοιχους φορείς, που μπορούν να τους ενημερώνουν υπεύθυνα και αξιόπιστα.

* Κώστας Παπαζάχος, Διευθυντής Εργαστηρίου Γεωφυσικής ΑΠΘ και Γενικός Γραμματέας ΙΜΠΗΣ