Νησιά με βουνά από σκουπίδια ή νησιωτικές κοινωνίες χωρίς απόβλητα;

Των Νίκου Χρυσόγελου* και Δημήτρη Ζαχαρόπουλου**

Στην διαχείριση των απορριμμάτων στην Ελλάδα αντικαθρεπτίζονται όλες οι παθογένειες που οδήγησαν τη χώρα στη χρεοκοπία και κατάρρευση. Ενώ η βιώσιμη διαχείριση των απορριμμάτων είναι κάτι εφικτό και σε πολλές χώρες έχουν πετύχει σημαντικά αποτελέσματα, στη χώρα μας αδυνατούμε ακόμα να πετύχουμε μια ορθολογική, βιώσιμη, οικονομικά αποτελεσματική και προς όφελος του περιβάλλοντος και την υγείας διαχείριση.

Πρόστιμα για ΧΑΔΑ από 2/6/2015

Ένα πρόβλημα που έχει προστεθεί τώρα είναι η καταβολή – μετά από την καταδικαστική απόφαση του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2/12/2014) – εφάπαξ ποσού περίπου 11.000.000 €, καθώς και ανά εξάμηνο 14.520.000 €, ως προστίμου για τους 396 Χ.Α.Δ.Α. (Χώροι Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων), που είτε είναι ενεργοί, είτε ανενεργοί αλλά δεν έχουν εξυγιανθεί, κατά για παράβαση της ευρωπαϊκής Οδηγίας για την εξάλειψη των ανεξέλεγκτων χώρων διάθεσης απορριμμάτων. Από 2/6/2015 οι Δήμοι επιβαρύνονται ανά εξάμηνο με ποσά 80-90.000 ευρώ για κάθε έναν από τους 396 ΧΑΔΑ για τους οποίους έχει βγει η καταδικαστική απόφαση.

Καλή νομοθεσία, που μπορεί να βελτιωθεί

Η χώρα διαθέτει μια συνεκτική νομοθεσία είτε ως συνέπεια της ενσωμάτωσης σχετικών ευρωπαϊκών Οδηγιών είτε και με πρωτοβουλία δική της (πχ Προεδρικά Διατάγματα για την Εναλλακτική Διαχείριση μιας σειράς προϊόντων). Συμμετέχοντας ως εκπρόσωπος των οικολογικών οργάνωσεων συνέβαλα στην προετοιμασία της νομοθεσίας (νόμος 2939/2011) αλλά και συμμετείχα για 8 χρόνια (2001-2009) στην παρακολούθηση και εφαρμογή της νομοθεσίας μέσα από την σχετική Επιτροπή, πολύ περισσότερο μέσα από τις δραστηριότητες και πρωτοβουλίες για ανακύκλωση από το 1989 μέχρι σήμερα. Μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι η εφαρμογή της υπάρχουσας νομοθεσίας και η επίτευξη των ποιοτικών και ποσοτικών στόχων που προβλέπονται, θα είχε θετική επίδραση όχι μόνο για το περιβάλλον αλλά και για την προώθηση μιας κυκλικής / πράσινης οικονομίας, την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας αλλά και δημιουργίας νέων βιώσιμων κι αξιοπρεπών θέσεων εργασίας.

Η νομοθεσία μπορεί φυσικά να βελτιωθεί αλλά δεν πρέπει η διοίκηση / υπουργεία να θεωρούν ότι ξεκινούν από μηδενική βάση. Εκεί που πάσχουμε είναι η εφαρμογή της νομοθεσίας, αφού επιτευχθεί αυτό μπορεί να γίνουν φυσικά και βελτιώσεις, διορθώσεις. Προέχει βέβαια να σταματήσουν τα υπουργεία να είναι αυτά που ευθύνονται για την μη εφαρμογή της νομοθεσίας, όπως πχ η μη εφαρμογή της νομοθεσίας που προβλέπει την εφαρμογή φόρου για κάθε τόνο που θάβεται σε ΧΥΤΑ.

Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο σημαντική μείωση της ταφής απορριμμάτων, σημαντική αύξηση της ανακύκλωσης και κομποστοποίησης καθώς και ελαφρά αύξηση της καύσης των απορριμμάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Ρύπανση περιβάλλοντος, κίνδυνοι για την υγεία από την κακή διαχείριση των απορριμμάτων

Τα νησιά είναι κλειστά συστήματα και τα προβλήματα από τα απορρίμματα είναι πιο έντονα εκεί λόγω ευαίσθητων οικο-συστημάτων, περιορισμένου χώρου, χρήσεων γης, διακύμανσης μέσα στον χρόνο – αυξομείωσης ποσοτήτων, μεγάλου κόστους μεταφοράς εκτός νησιού. Αν τα νησιά (κλειστά, ευαίσθητα οικοσυστήματα) είχαν στο πέρασμα των αιώνων τόσα σκουπίδια, όσα τις τελευταίες 4-5 δεκαετίες, δεν θα υπήρχε χώρος για τις ανθρώπινες κοινότητες.

Οι χώροι ανεξέλεγκτες διάθεσης απορριμμάτων (ΧΑΔΑ) έπρεπε να έχουν κλείσει από 2000. Σήμερα συνεχίζουν να λειτουργούν όμως στα νησιά σκουπιδότοποι, χωματερές, ΧΑΔΑ, όπως στην Άνδρο, από όπου 100.000 τόνοι κατέληξαν στη θάλασσα, ή αυτοί στην Σαντορίνη, στη Νάξο κα. Συνεχίζεται, επίσης, η ανεξέλεγκτη καύση στην Κάλυμνο κοντά στο λιμάνι. Ήδη έχουν σταλεί στους Δήμους επιστολές για να πληρώσουν το πρόστιμο.

Η λειτουργία ΧΑΔΑ στα νησιά είναι παράνομη. Πολλά προβλήματα αντιμετωπίζουν όμως και ΧΥΤΑ που έχουν κατασκευαστεί προσφάτως, όπως στην περίπτωση της Μυκόνου, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα. Όμως, συνεχίζεται η παραγωγή βουνών από σκουπίδια, η υπερβολική παραγωγή απορριμμάτων, λόγω τουρισμού, πχ Ρόδο 100.000 τ/χ. Είναι όμως δεδομένο ότι οι ΧΥΤΑ δεν μπορούν να δέχονται όλα τα σκουπίδια, αφού υπάρχει υποχρέωση της χώρας, ήδη από το 2002, όσα έργα χρηματοδοτούνται από ευρωπαϊκούς πόρους να δέχονται μόνο υπολείμματα (ΧΥΤΥ, όχι ΧΥΤΑ) που απομένουν μετά από προ-επεξεργασία, μείωση, ανακύκλωση απορριμμάτων. Είναι σοβαρός, λοιπόν, ο κίνδυνος επιστροφής ευρωπαϊκών χρηματοδοτήσεων για κατασκευή ΧΥΤΥ επειδή δεν τηρήθηκαν οι προδιαγραφές.

Από τους ΧΑΔΑ ή τους ΧΥΤΑ…στα μηδενικά απόβλητα και στην καινοτομία 

Οι υποχρεώσεις των νησιών για την αντιμετώπιση του προβλήματος των αποβλήτων προκύπτουν τόσο από την ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος και της υγείας όσο και από την ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία. Η ιεράρχηση στις μεθόδους διαχείρισης των απορριμμάτων ισχύει και για τα νησιά!

1. Πρόληψη – αποφυγή παραγωγής
2. Προετοιμασία για Επαναχρησιμοποίηση
3. Ανακύκλωση – Εναλλακτική διαχείριση
4. Κομποστοποίηση
5. Ανάκτηση ενέργειας
6. Τελική Διαχείριση και διάθεση υπολειμμάτων

Πλέον δεν υπάρχει χρόνος για σπατάλη. Κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τα νησιά…

Τα Υπουργεία, η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου και οι υπηρεσίες πρέπει να βοηθήσουν τα νησιά να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, αλλά δεν επιτρέπεται να δείχνουν ανοχή στην αδράνεια ή σε λανθασμένες πρακτικές. Η κεντρική διοίκηση έχει υποχρέωση να θέσει και ένα πλαίσιο κινήτρων και αντικινήτρων για την εφαρμογή της νομοθεσίας.

Υποχρέωση της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι να επεξεργαστεί ολοκληρωμένα σχέδια με χρονοδιαγράμματα και ποσοτικούς στόχους στο πλαίσιο μιας στρατηγικής «μηδενικών αποβλήτων», να υλοποιήσει τα σχέδια αυτά, να παρακολουθεί τα αποτελέσματα και να βελτιώνει την διαχείριση.

Τα σχέδια πρέπει να βασίζονται σε οικολογική-κοινωνική καινοτομία & υπεύθυνη επιχειρηματικότητα. Τα 5 ΔΕΝ που πρέπει να λάβουμε υπόψη, ιδιαίτερα για νησιά:

• υπάρχει χώρος για να θάβουμε σκουπίδια αιωνίως
• μπορούμε να σπαταλάμε φυσικούς πόρους κι ενέργεια
• έχουμε δικαίωμα να μεταφέρουμε περιβαλλοντικά χρέη στις επόμενες γενιές
• επιτρέπεται να χάνουμε ευκαιρίες για μια κυκλική οικονομία
• περισσεύουν χρήματα για να τα πετάμε στα σκουπίδια

Υπάρχει ανάγκη βέλτιστων πρακτικών διαχείρισης λόγω μεγάλου κόστους μεταφοράς αλλού ακόμα και των ανακυκλώσιμων υλικών. Χρειάζεται, λοιπόν, μια ολοκληρωμένη στρατηγική για τα απόβλητα στα νησιά στο πλαίσιο μιας κυκλικής οικονομίας, να αντιμετωπίσουμε δηλαδή το θέμα της διαχείρισης των απορριμμάτων με καινοτόμο, νησιωτικό τρόπο αλλά στο πλαίσιο για γενικότερης στρατηγικής για την οικονομία, τον τουρισμό, το περιβάλλον, την κοινωνική συνοχή. Σε ένα  τέτοιο πλαίσιο:

• Υπάρχουν μεγάλες δυνατότητες για μείωση εισαγόμενων στα νησιά συσκευασιών, όπως για παράδειγμα με βελτίωση της ποιότητας του διαθέσιμου νερού και της συνολικής διαχείρισής του που θα μειώσει τη χρήση εμφιαλωμένου.
• Απαιτούνται στοχευμένες δράσεις για «ειδικά απορρίμματα» (μπαταρίες, απόβλητα κατεδαφίσεων, μέταλλα κα) και μικρές κλίμακες που μπορεί να εντάσσονται σε μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για τοπική οικονομία (πχ συσκευασίες σαμπουάν ή πρωινό χωρίς υπερβολικές συσκευασίες στα ξενοδοχεία)
• Χρειάζεται προώθηση προσαρμοσμένων τεχνολογικών λύσεων που να αντιστοιχούν στην ιδιομορφία (κάθε) νησιού (πχ κατάλληλα συστήματα κομποστοποίησης, εξειδικευμένος και αποτελεσματικός για νησιά τρόπος συλλογής)
• Είναι αναγκαίο να αξιοποιήσουμε τη «συλλογική σοφία» του παρελθόντος, με στόχο οικολογική ευαισθητοποίηση για το μέλλον (κυκλική οικονομία)
• Η βιώσιμη διαχείριση απορριμμάτων χρειάζεται και μια κατάλληλη κι ολοκληρωμένη σχετική οικονομική πολιτική.  

Βελτιστοποίηση της ποσότητας των τελικών απορριμμάτων καθώς και των οικονομικών των απορριμμάτων μπορεί να επιτευχθεί μέσω:

• αλλαγής συμπεριφοράς κι εμπορίου για πρόληψη – αποφυγή παραγωγής απορριμμάτων

• δεσμεύσεων τουριστικών φορέων να συμμετάσχουν στην μείωση και ολοκληρωμένη διαχείριση των απορριμμάτων
• καινοτόμων λύσεων για επιτόπου ανακύκλωση και μεταποίηση υλικών συσκευασίας (πχ παραγωγή νέων χάρτινων ή γυάλινων προϊόντων από υλικά προς ανακύκλωση, οικοδομικά)
• έξυπνων μοντέλων διαλογής στην πηγή
• προ-επεξεργασίας – συμπίεσης πριν την μεταφορά υλικών
• έμφασης στην κομποστοποίηση

Κανονιστικά εργαλεία για «στρατηγική μηδενικών αποβλήτων» στα νησιά

• Τήρηση νομοθεσίας!
• Διαμόρφωση με διαβούλευση καινοτόμων σχεδίων διαχείρισης απορριμμάτων με στόχο επίτευξη «μηδενικών αποβλήτων» για 2025-30. Ενδιάμεσοι στόχοι 2020 (70% μείωση-ανακύκλωση, κομποστοποίηση).

– Εξειδίκευση στόχων σε σχέση με απορρίμματα για κάθε επαγγελματικό φορέα (οικοδομή, ακτοπλοϊά, αλιεία, τουρισμός, υγεία, εκπαίδευση κα) στον κανονισμό καθαριότητας

• Ενσωμάτωση περιβαλλοντικών κριτηρίων-πρόληψης δημιουργίας αποβλήτων σε όλες τις συμβάσεις για αγαθά, υπηρεσίες κι έργα Δήμου-επιχειρήσεων.

Πώς μπορεί να υλοποιηθεί «στρατηγική μηδενικών αποβλήτων» στα νησιά:

– Σύνδεση του σχεδίου Μηδενικών Αποβλήτων στα νησιά με τις πολιτικές και πρακτικές του τουρισμού και υπόλοιπες πολιτικές με κανόνες ώστε οι τουρίστες να είναι μέρος της λύσης και με υποχρεώσεις για ενεργή συμμετοχή τουριστικών φορέων

• Μεταφορά πόρων από τη συλλογή και ταφή προς την πρόληψη, επαναχρησιμοποίηση, κομποστοποίηση, ανακύκλωση αλλά και από ευρωπαϊκά προγράμματα. Κινητοποίηση πόρων από οικολογικά funds, ιδιωτικές και κοινωνικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες.
• Έρευνα για καινοτόμες λύσεις και πρακτικές που ταιριάζουν σε νησιά
• Συνδυασμένες πολιτικές για δημιουργία επαγγελμάτων, θέσεων εργασίας στην καινοτομία και την (κοινωνική και μικρομεσαία) επιχειρηματικότητα.

Οικονομικά εργαλεία για προώθηση της στρατηγικής μηδενικών αποβλήτων

• Να σταματήσουμε να σπαταλάμε χρήματα μέσω :
• Άστοχης «προσωρινής» διαχείρισης των απορριμμάτων (εκατομμύρια ευρώ στην Άνδρο ή στη Λέρο για δεματοποίηση) ή ταφής σε ΧΥΤΑ
• Μεταφοράς απορριμμάτων ή και ανακυκλώσιμων χωρίς διαλογή και συμπίεση
• Επιλογής ακατάλληλων υποδομών (κάτι που είναι ευθύνη των μελετητών ή και επιχειρηματιών) που κάνουν δεκτές οι υπηρεσίες.

Είναι ευθύνη τόσο των ενδιάμεσων διαχειριστικών αρχών όσο και των κεντρικών υπηρεσιών / υπουργείων να σταματήσουν να χρηματοδοτούν τη σπατάλη – διαφθορά (πχ μεταφορά απορριμμάτων σε μακρινές περιοχές, χρηματοδότηση «προσωρινών» υποδομών κα

• Μεταφορά των πόρων από τη συλλογή και ταφή, στην ολοκληρωμένη βιώσιμη διαχείριση (ξεκινώντας από πρόληψη). Έλεγχος κάθε δαπάνης και αξιολόγησή της.

• Χρέωση τελών καθαριότητας στην αρχή πιλοτικά και μετά γενικευμένα μέσω συστημάτων Πληρώνω Όσα Πετάω (Π.Ο.Π) κι όχι με βάση τα τετραγωνικά μέτρα ή είδος επαγγελματικής δραστηριότητας.

• Εφαρμογή της νομοθεσίας για επιβολή τέλους / φόρου ταφής με σταδιακή κλιμάκωση αλλά και τήρηση της υποχρέωσης της νομοθεσίας για ανάκτηση του κόστους περιβαλλοντικής παρακολούθησης για 70 χρόνια κι αποκατάστασης χώρου.

5. Ευθύνη υπουργείου να ενεργοποιήσει την νομοθεσία και όχι να συμμετέχει στην παρανομία.

• Δημοσιοποίηση σε τακτική βάση κι ανάλυση κόστους διαχείρισης απορριμμάτων για εξασφάλιση συμμετοχής των πολιτών (κατανόηση ότι το κόστος είναι συνάρτηση της συμπεριφοράς πολιτών και του μοντέλου διαχείρισης).

• Κίνητρα κι αντικίνητρα που επιβραβεύουν την επίτευξη στόχων στο πλαίσιο τουλάχιστον των εθνικών – περιφερειακών υποχρεώσεων αλλά και συνεργασίας για βελτίωση καλών πρακτικών (μπόνους σε προγράμματα, κονδύλια μέσω Πράσινου Ταμείου, κριτήρια στα επιχειρησιακά προγράμματα).

• Έλεγχος οικονομικών / αποτελεσμάτων από εξωτερικούς φορείς ώστε να υπάρχει διαφάνεια και να αποκτηθεί εμπιστοσύνη

Νομοθεσία για ελαχιστοποίηση ελαφριάς πλαστικής σακούλας

Ο Νέος ευρωπαϊκός Κανονισμός (29/4/2015) προβλέπει μέχρι τέλος 2016 μέτρα από Κ-Μ για μείωση πλαστικής σακούλας:

• Είτε με χρέωση χωριστά στο ταμείο κάθε πλαστικής σακούλας
• Είτε υιοθέτηση στόχων μείωσης 90 σακούλες/άτομο μέχρι το 2019 και μέγιστο 40 σακούλες/άτομο μέχρι το 2025

500 εκατ. κάτοικοι ΕΕ καταναλώνουν 100 δις ελαφριές πλαστικές σακούλες, κατά μέσον όρο 200 ανά καταναλωτή ετησίως, αλλά με διαφορές συμπεριφοράς των πολιτών στα διάφορα Κ-Μ.

• Υπερβολική σπατάλη φυσικών πόρων (πετρέλαιο)
• «Πλαστική σούπα» στις θάλασσες. Πολλά πλαστικά στο περιβάλλον
• Εκατομμύρια είδη παγιδεύονται, τραυματίζονται και πεθαίνουν από πλαστικά

Από την υπερβολική κατανάλωση πλαστικής σακούλας προκύπτει μεγάλο οικονομικό κόστος για τους πολίτες που όμως δεν το συνειδητοποιούν. Σε ένα μικρό νησί, όπως η Σίφνος, το κόστος ανέρχεται σε 100.000 €/χ. Το κόστος αυτό περνάει από το εμπόριο στις τιμές των προϊόντων. Ένα μικρό σούπερ μάρκετ για παράδειγμα πληρώνει 15.000 €/χρόνο.

Νησιά όπως η Σαντορίνη και η Σίφνος θα μπορούσαν να είναι στην πρωτοπορία για εξάλειψη πλαστικής σακούλας πριν από το 2020 στο πλαίσιο μιας πράσινης ταυτότητας για τα νησιά. Υπάρχει σημαντικό δυναμικό για καινοτόμες λύσεις που συνδυάζουν τοπικές παραγωγικές δραστηριότητες – περιβαλλοντική υπευθυνότητα: μαζική παραγωγή στα νησιά πάνινων τσαντών πολλών χρήσεων και διάθεσή τους από τα μαγαζιά με μικρή χρέωση αξιοποιώντας και την δυνατότητα αναμνηστικού για τους τουρίστες. Δεν μιλάμε απλώς για πώληση πάνινων τσαντών από μαγαζιά στα νησιά, αλλά για μια συστηματική και οργανωμένη καμπάνια περιορισμού της ελαφριάς πλαστικής σακούλας. O Ενεργειακός και Αναπτυξιακός Συνεταιρισμός Σίφνου έχει ξεκινήσει ήδη την καμπάνια αυτή αλλά και την παραγωγή πάνινων τσαντών που θα αντικαταστήσουν τις πλαστικές στα ψώνια.

Κομποστοποίηση οργανικών στα νησιά: από το παρελθόν στο μέλλον

Εφαρμόζονται σήμερα ορισμένα πιλοτικά προγράμματα κομποστοποίησης σε μικρά νησιά (Χάλκη, Λειψοί κα), ενώ πολίτες από μόνοι τους. Η κομποστοποίηση είναι κάτι όμως που προέρχεται από μια μεγάλη παράδοση αξιοποίησης των οργανικών υλικών (αποφάγια, περισεύματα καλλιεργειών, κοπριές ζώων)  στις αγροτικές και νησιωτικές περιοχές.

Συνδυασμός τριών μεθόδων κομποστοποίησης μπορεί να προωθηθεί σήμερα στα νησιά ανάλογα με το μέγεθος τους και τις ποσότητες που παράγονται:

• Οικιακή Κομποστοποίηση
• με διανομή ειδικών κάδων για την αυλή ή το χωράφι ή με δημιουργία κατάλληλου σωρού
• Επιτόπου (επιφανειακή, με τύμπανο κα) κομποστοποίηση για χωράφια, οικισμούς, ξενοδοχεία, επιχειρήσεις
• Κεντρική κομποστοποίηση σε μονάδα για μεγαλύτερες ποσότητες / κρέατα, κοπριές, ιλύς, απόβλητα ελαιουργείων, τυροκομείων κα

«Νησιά χωρίς απόβλητα» ξεκινώντας συστηματικά από σχολεία

Είναι σαφές ότι υπάρχει διαφορετική κατάσταση με τα σκουπίδια στις διάφορες κοινωνίες. Αυτό εξηγείται μόνο από το γεγονός ότι τα σκουπίδια παράγονται πρώτα στο μυαλό μας, στον τρόπο που σκεφτόμαστε και ζούμε καθημερινά. Άρα απαιτείται

αλλαγή συνηθειών κι αξιών από μικρές ηλικίες «σχολεία χωρίς σκουπίδια» – ενεργειακοί σχολικοί συνεταιρισμοί κα:

• Έμπνευση – ενεργοποίηση
• Σχηματισμός ομάδας εργασίας από εκπαιδευτικούς, μαθητές και γονείς
• Συμφωνία για τους ποιοτικούς και ποσοτικούς στόχους του σχεδίου για «Νησί χωρίς απόβλητα»
• Συνεργασία με φορείς που θα συμμετέχουν και στηρίξουν το πρόγραμμα: Δήμο, κοινωνικοί – περιβαλλοντικοί φορείς, τουριστικοί φορείς

Συνδυασμός οικολογικής, οικονομικής, τεχνολογικής, κοινωνικής καινοτομίας

Η συλλογή και διαχείριση των απορριμμάτων είναι σήμερα βρώμικη υπόθεση κι απασχολούνται συνήθως σε αυτήν  άτομα από κοινωνικά ευάλωτες ομάδες, ενώ υπάρχει δυσκολία εξεύρεσης προσωπικού, και η απόδοση των υπηρεσιών είναι συχνά κακή. Στόχος πρέπει να γίνει ελκυστική και καθαρή η δουλειά της συνολικής διαχείρισης των απορριμμάτων, ώστε να προσελκύσει νεαρά άτομα – να δημιουργηθούν καινοτόμες ιδιωτικές και κοινωνικές επιχειρήσεις.

[hr style=”single”]

* Ο κ. Νίκος Χρυσόγελος είναι Πρόεδρος της ΚΟΙΝΣΕΠ «ΑΝΕΜΟΣ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ» και πρώην ευρωβουλευτής και Περιφερειακός Σύμβουλος Ν. Αιγαίου
** Ο κ. Δημήτρης Ζαχαρόπουλος είναι Φαρμακοποιός στη Σαντορίνη

ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ
[adrotate banner=”24″]