Ένα «ανοικτό» ηφαιστειολογικό βιβλίο

Του Μιχάλη Φυτίκα*
Το κείμενο είναι δημοσιευμένο στο  Santorini Guidebook (κόκκινος οδηγός) 2012

Το νησιωτικό σύμπλεγμα της Σαντορίνης αποτελεί μοναδική σχεδόν περίπτωση στον κόσμο ενός ηφαιστείου που έχει καλδέρα μέσα στη θάλασσα. Όλα τα νησιά της Σαντορίνης σχηματίσθηκαν κύρια από την ηφαιστειακή δράση και αποτελούν ένα σύνθετο οικοδόμημα. Δώδεκα τεράστιες εκρήξεις, μία κάθε 20.000 χρόνια περίπου, έγιναν στην τελευταία περίοδο της ηφαιστειότητας. Kάθε βίαιη έκρηξη κατέληγε στη δημιουργία βυθίσματος (καλδέρας), γκρεμίζοντας το μεγαλύτερο κεντρικό τμήμα του ηφαιστείου, που επιμένει όμως να οικοδομείται ξανά και ξανά.

Η τελευταία μεγάλη έκρηξη έγινε πριν 3.600 περίπου χρόνια (στη «μινωική» εποχή) και τα πυρακτωμένα υλικά (κυρίως τέφρα και ελαφρόπετρα), σκέπασαν τα τρία νησιά (Θήρα, Θηρασιά, Ασπρονήσι) και μαζί ένα ακμαιότατο προϊστορικό πολιτισμό, δείγμα του οποίου βρέθηκε στις ανασκαφές του Ακρωτηρίου. Η τεράστια ποσότητα των υλικών δημιούργησε και εύφορες πεδινές εκτάσεις, αλλά και τις γνωστές εξωτερικές παραλίες. Τα στερεά και τα αέρια που βγήκαν από τα σωθικά του ηφαιστείου, δημιούργησαν από κάτω του ένα μεγάλο κενό και έτσι γκρεμίστηκε το κεντρικό του τμήμα, κάνοντας μια τεράστια χοάνη, τη σημερινή Καλδέρα, με διαστάσεις 8χ4 χλμ. και βάθος μέχρι 400 μ. κάτω από τη θάλασσα.

Μετά, η ιστορική πια ηφαιστειακή δραστηριότητα συνεχίστηκε πολύ πιο ήπια και οικοδόμησε μέσα στην Καλδέρα τα νησάκια της Παλιάς και της Νέας Καμένης. Η τελευταία αποτελεί τη νεότερη χέρσα γη της Μεσογείου, αφού οι λάβες της σχηματίσθηκαν μόλις 434 έως 57 χρόνια από σήμερα. Οι κρατήρες, οι θερμές ατμίδες, τα νέα ορυκτά, τα ζεστά πολύχρωμα από τα διαλύματα νερά που αναβλύζουν, εντυπωσιάζουν τους επισκέπτες των δύο νέων νησιών. Η κατακρήμνιση του κεντρικού τμήματος του ηφαιστείου δημιούργησε τις απότομες πλαγιές της Καλδέρας, τα «γκρεμνά» των ντόπιων, που κάνουν δυνατή μια θαλασσινή περιήγηση στο «εσωτερικό», στα σπλάχνα του ενεργού ηφαιστείου. Αγγίζεις και βλέπεις έτσι με πραγματικές εικόνες τη δομή του, διαβάζεις τις λεπτομέρειες των πρανών σε συνολικό μήκος 25 χλμ. και σε ύψη 100-300 μ. πάνω απ’ το νερό, κατανοείς την εξέλιξη και τον τρόπο που λειτούργησε το ηφαίστειο. Η ποικιλία των πετρωμάτων, η εναλλαγή των χρωμάτων τους, η μεταξύ τους συσχέτιση, οι λεπτομέρειες των ηφαιστειακών σχηματισμών εντυπωσιάζουν. Ο φυσικός φωτισμός των πρανών είναι διαφορετικός σε κάθε στιγμή της μέρας και δημιουργεί ξεχωριστές εικόνες σ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου.

Διάφορες διαδρομές στη στεριά, κοντά στα «χείλη» της Καλδέρας, συμπληρώνουν την εικόνα από τη θάλασσα. Μερικές φυσικές τομές και τα παλιά ορυχεία στα δύο μεγαλύτερα νησιά προσφέρονται επίσης για παρατήρηση, εμπέδωση και τελικά για απόλαυση της τεράστιας ποικιλίας των γεωλογικών δομών και σχηματισμών. Τέλος, η πανοραμική θέα από διαφορετικά σημεία του «φρυδιού» της Καλδέρας βοηθά τη φαντασία να κατανοήσει τα φαινόμενα και να απλοποιήσει την εξέλιξη των ιστορικών ηφαιστειακών γεγονότων στις δύο Καμένες.

Είναι προφανές ότι στη Σαντορίνη δημιουργήθηκε ένα τεράστιο υπαίθριο γεωλογικό-ηφαιστειακό μουσείο, ιδανικός χώρος για παρατήρηση των διεργασιών οικοδόμησης και εξέλιξης ενός κλασικού ηφαιστείου, εύκολου για διερεύνηση και ελκυστικού για μύηση στην ηφαιστειολογία, αφού διατίθεται δωρεάν, σαν ένα έγχρωμο, τρισδιάστατο φυσικό «ανοικτό» βιβλίο, προσιτό σε όλους τους επισκέπτες και όχι μόνο στους ειδικούς.

* Ο Μιχάλης Φύτίκας είναι ομότιμος καθηγητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και πρόεδρος του Ινστιτούτου Μελέτης και Παρακολούθησης του Ηφαιστείου Σαντορίνης (ΙΜΠΗΣ).