Από τον Δρα Γιώργο Βουγιουκαλάκη*
Βορειο-ανατολικά της νήσου Θήρας, και σε απόσταση από 4 έως 24 χιλιόμετρα από το ακρωτήριο Κουλούμπο, έχουν εντοπιστεί 26 υποθαλάσσια ηφαιστειακά κέντρα. Τα 25 από αυτά είναι μικροί πιθανότατα μονογενετικοί ηφαιστειακοί κώνοι, ενώ το δεύτερο κατά σειρά απόστασης από τη Θήρα είναι το κεντρικό πολυγενετικό ενεργό ηφαιστειακό κέντρο του Κουλούμπου.
Το όνομα του ηφαιστείου δόθηκε από τον Γάλλο γεωλόγο μελετητή Ferdinand Fouqué στο περίφημο σύγγραμμά του “Santorin et ses eruptions” (1879), με βάση το όνομα του ακρωτηρίου Κουλούμπο, το οποίο είναι το πλησιέστερο με το ηφαίστειο σημείο στη Θήρα.
Το υποθαλάσσιο ηφαίστειο του Κουλούμπου είναι γνωστό από την μοναδική ιστορική έκρηξή του κατά τον Σεπτέμβριο με Δεκέμβριο του 1650. Έκρηξη που προκάλεσε το θάνατο περίπου 70 κατοίκων της Θήρας και εκατοντάδων ζώων που εκτρέφονταν εκεί αυτή την περίοδο, από τα εκλυόμενα ηφαιστειακά αέρια. Σημαντικές καταστροφές προκλήθηκαν επίσης στη Θήρα από την έντονη σεισμική δραστηριότητα και σε όλο το νότιο Αιγαίο από τα παλιρροϊκά κύματα (τσουνάμι) που συνδέονται με την έκρηξη. Η έκρηξη αυτή καταγράφηκε λεπτομερώς σε πλήθος ιστορικές πηγές του 17ου αιώνα όπου και αναφέρεται ως “ο καιρός του κακού”. Πριν από αυτή την έκρηξη εκτιμάται ότι έχει δώσει τουλάχιστον επτά παλαιότερες εκρήξεις, τα τελευταία 250.000 χρόνια.
Η έκρηξη του 1650 προαναγγέλλεται από έντονα πρόδρομα φαινόμενα σεισμικής δραστηριότητας από τις αρχές του 1649 και σε όλη τη διάρκεια του έτους αυτού. Οι σεισμοί παύουν το πρώτο τρίμηνο του 1650 και εκδηλώνονται ξανά μετά από τον Μάρτιο του 1650, εντείνονται δε από τις αρχές Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους. Στις 21/9/1650 εμφανίζονται οι πρώτες ενδείξεις υποθαλάσσιας ηφαιστειακής δράσης στον χώρο της έκρηξης, 8 χιλιόμετρα βορειο-ανατολικά του ακρωτηρίου Κουλούμπο. Στις 26/9/1650 εμφανίζεται στην ίδια περιοχή η κορυφή ενός κώνου και το ίδιο βράδυ αρχίζουν οι χερσαίες εκρήξεις. Στις 27 και 28/9 εκδηλώνεται έντονη υδρο-ηφαιστειακή δραστηριότητα με δεκάδες εκρήξεις που τινάζουν σημαντικούς όγκους ελαφρόπετρας και λιθαριών σε ύψη ως και 3 χιλιόμετρα, με εκκωφαντικό κρότο.
Στις 29/9 εκδηλώνεται η κύρια μεγάλη έκρηξη. Το πρωί ανυψώνεται μια στήλη τέφρας ως τα 12-14 χιλιόμετρα που τροφοδοτείται συνεχώς από τέφρα και αέρια έως το βράδυ αργά. Η λεπτόκοκκη σποδός αποκρύπτει τον ήλιο όλη την ημέρα της 29ης Σεπτεμβρίου. Τα αέρια που μεταφέρονται από τον άνεμο προς τη Σαντορίνη δημιουργούν σοβαρά προβλήματα στους κατοίκους. Η σποδός μεταφέρεται σε όλο το ανατολικό Αιγαίο και τη Μικρά Ασία, καλύπτοντας το έδαφος και τις καλλιέργειες με λίγα χιλιοστά λευκής στάχτης. Μεγάλοι όγκοι ελαφρόπετρας σχηματίζουν νησίδες που μεταφέρονται από τα θαλάσσια ρεύματα και καταλήγουν σε όλες σχεδόν τις ακτές των νησιών του Αιγαίου.
Το βράδυ της 29ης Σεπτεμβρίου εκδηλώνεται επίσης ένα μεγάλο παλιρροϊκό κύμα (τσουνάμι) που πλήττει τις ακτές στο Καμάρι, την Περίσσα, καθώς και σε πολλά γειτονικά νησιά, φτάνοντας μέχρι την Κρήτη. Με μια μικρή παύση συνεχίζει η έκρηξη και στις 30/9. Στη συνέχεια, εκδηλώνονται ακόμη δύο σημαντικά εκρηκτικά επεισόδια τον Οκτώβριο και Νοέμβριο, και πλήθος μικρότερα. Οι εκρήξεις και οι διαφυγές αερίων παύουν στα τέλη του Δεκεμβρίου του 1650.
Η μικρή νησίδα από τέφρα που είχε δημιουργηθεί από την έκρηξη, ύψους λίγων μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, διαβρώνεται από τον κυματισμό. Λίγους μήνες μετά, η κορυφή του ηφαιστείου καταλήγει στο βάθος των -18 μέτρων και μένει εκεί μέχρι και σήμερα.
Το ηφαιστειακό οικοδόμημα του Κουλούμπου, όπως διαμορφώθηκε μετά την έκρηξη του 1650, έχει διάμετρο βάσης περίπου 8 χιλιόμετρα και έναν κεντρικό κρατήρα με διάμετρο περίπου 2 χιλιόμετρα. Ο πυθμένας του κρατήρα βρίσκεται σε βάθος 500 μέτρων.
Μετά από αυτή την έκρηξη, το ηφαίστειο παραμένει σε κατάσταση ηρεμίας μέχρι και σήμερα. Οι μόνες εκδηλώσεις που δηλώνουν την ενεργότητά του είναι τα σεισμικά γεγονότα που εκδηλώνονται συχνά στον χώρο και η εκροή θερμών ρευστών έως και 220ο Κελσίου στο βόρειο τμήμα του πυθμένα του κρατήρα, όπου δημιουργούν θεαματικές “καμινάδες” από τα άλατα που αποθέτουν στους πόρους εξόδου τους.
* Ο Δρ Γιώργος Βουγιουκαλάκης είναι ηφαιστειολόγος, Πρόεδρος του Ινστιτούτου Μελέτης και Παρακολούθησης Ηφαιστείου Σαντορίνης (ΙΜΠΗΣ) και Προϊστάμενος του Τμήματος Φυσικών Κινδύνων της Ελληνικής Αρχής Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών (ΕΑΓΜΕ).
