Γράφει ο Δρ. Γιώργος Βουγιουκαλάκης*
Στις 27 Νοεμβρίου ξύπνησε για άλλη μια φορά από τον ανήσυχο ύπνο του το μεγαλύτερο ενεργό ηφαίστειο στον κόσμο. Το Μάουνα Λόα, το Μακρύ Βουνό στη γλώσσα των Πολυνήσιων ιθαγενών, κυριαρχεί στο νησί της Χαβάης καλύπτοντας το μισό νησί. Με ύψος 4.169 μέτρα, χερσαία επιφάνεια περίπου 5,100 km² και πολύ μεγαλύτερη υποθαλάσσια, ο συνολικός του όγκος υπολογίζεται τουλάχιστον στα 75,000 km³. Γύρω του αναπτύσσονται τα άλλα τέσσερα ηφαίστεια του νησιού, με πλέον ενεργό εκείνο του Κιλαουέα.
Το μάγμα που τροφοδοτεί αυτή την ηφαιστειακή δράση είναι λεπτόρρευστος βασάλτης πολύ υψηλής θερμοκρασίας, και για αυτό τα οικοδομήματα είναι κλασσικά ασπιδόμορφα ηφαίστεια. Λόγω αυτής της σύστασης και της απουσίας μεγάλων ποσοτήτων νερού στο μάγμα, οι εκρήξεις είναι σπάνιες. Η λάβα εκρέει ήρεμα από μεγάλες ενεργές ρωγμές και κυλάει στις υποκείμενες ταπεινές περιοχές, αποθέτοντας σειρές από μικρού πάχους και μεγάλου μήκους ρεύματα λάβας. Γι’ αυτό το λόγο δεν υπάρχει υψηλή ηφαιστειακή επικινδυνότητα στην περιοχή, εκτός από την περίπτωση που κάποιο ρεύμα λάβας προσεγγίσει κατοικημένη περιοχή, οπότε απαιτείται εκκένωση κοντά στο μέτωπο ροής και προσπάθεια εκτροπής της.
Ο κύριος ηφαιστειακός κίνδυνος είναι οι μάζες ηφαιστειακών αερίων που απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα (vog: volcanic smog). Η τρέχουσα δράση εκτιμάται ότι ελευθερώνει 180.000 τόνους διοξειδίου του θείου (SO2) κάθε εικοσιτετράωρο. Αυτό στη συνέχεια ενυδατώνεται από την υγρασία της ατμόσφαιρας, μετατρέπεται σε όξινη βροχή και μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στη βλάστηση και τα ζώα που τρέφονται από αυτήν.
Ενδιαφέρουσα και περίεργη είναι η στάχτη που παράγεται από τη διαφυγή των ηφαιστειακών αερίων κοντά στα σημεία τροφοδοσίας: πρόκειται για πολύ λεπτά υαλονήματα βασάλτη, που οι ιθαγενείς ονομάζουν “μαλλιά της Πελέ”. Η Πελέ σύμφωνα με τις αρχαίες θρησκευτικές πεποιθήσεις των ιθαγενών, είναι η θεά της φωτιάς και των ηφαιστείων της Χαβάης, γεννημένη από μια κόρη της Μητέρας Γης και του Πατέρα Ουρανού. Ως ένδειξη σεβασμού, συνήθως αποκαλείται “εκείνη που διαμόρφωσε την άγια γη”.
Η ηφαιστειακή δράση που ξεκίνησε στις 27 Νοεμβρίου, και αναμένεται να διαρκέσει αρκετό χρονικό διάστημα ακόμη, έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με τις προηγούμενες. Ρεύματα λεπτόρρευστης βασαλτικής λάβας τροφοδοτούνται από μεγάλες ενεργές ρωγμές και κατέρχονται σε αποστάσεις αρκετών χιλιομέτρων στα πρανή του ηφαιστείου.
Το Μάουνα Λόα ξεκίνησε να οικοδομείται πριν περίπου 300.000 χρόνια. Η πρώτη καταγεγραμμένη ιστορικά ηφαιστειακή δράση του είναι το 1843, και πάνω από 35 ηφαιστειακές δράσεις ακολούθησαν έκτοτε, με τελευταία εκείνη του 1984 (βλέπε σχετικό χάρτη).
Τα ηφαίστεια της Χαβάης, μαζί με αρκετά άλλα ενεργά ηφαίστεια του πλανήτη μας (π.χ. το Γέλοουστοουν στις ΗΠΑ), έχουν την ιδιαιτερότητα να μη βρίσκονται στα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών, όπως η μεγάλη πλειοψηφία των ενεργών ηφαιστείων, αλλά μέσα σε αυτές. Για να ερμηνευτεί η παρουσία τους εκεί, προτάθηκε η θεωρία των “θερμών σημείων” (J.T. Wilson, 1963): ένας υπέρθερμος θύσανος υλικού αναδύεται από τον μανδύα σε κάποια σημεία εντός των πλακών, προκαλεί την τήξη των εκεί πετρωμάτων και γεννιούνται τα ηφαίστεια των θερμών σημείων. Καθώς όμως η υπερκείμενη πλάκα κινείται, ενώ ο μανδυακός θύσανος όχι, τα ηφαίστεια που προκύπτουν στη διάρκεια του χρόνου, βρίσκονται σε μια γραμμή, με το παλαιότερο στη μια άκρη και το ενεργό στην άλλη (βλέπε σχετική απεικόνιση για τη Χαβάη).
Εκπληκτικό είναι το ότι η υπόθεση του θερμού σημείου εμφανίζεται στους μύθους των Πολυνήσιων ιθαγενών οι οποίοι φτάνουν στα νησιά αυτά περίπου το 400 μ.Χ. Η θεά Πελέ περιγράφεται να κατοικεί πρώτα στο παλαιότερο και κατόπιν να μετακινείται σταδιακά στα επόμενα, φτάνοντας τελικά να εγκαθίσταται στο πλέον ενεργό σήμερα, το Κιλαουέα.
* Γιώργος Βουγιουκαλάκης – Δρ. Ηφαιστειολογίας, Προϊστάμενος του Τμήματος Φυσικών Κινδύνων της ΕΑΓΜΕ και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Μελέτης και Παρακολούθησης Ηφαιστείου Σαντορίνης (ΙΜΠΗΣ)
