Του Ανδρέα Βλάχου*
Αυτό το καλοκαίρι θα είναι παράξενο και δε θα μοιάζει στα προηγούμενα. Για κάποιους από εμάς θα θυμίσει άλλες εποχές αλλά δε θα είναι ανέμελο όπως τότε: θα το θυμόμαστε σαν το καλοκαίρι του ιού.
Κατ’ αρχάς, ψυχραιμία
Καθώς θα βαδίζουμε προς τα εκεί και θα αίρονται σταδιακά οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν λόγω της πανδημίας, η ανυπομονησία και η νευρικότητα θα μεγαλώνουν. Και είναι λογικό. Στη χώρα, σύμφωνα με στοιχεία του ΣΕΤΕ, πλέον του 30% του ΑΕΠ προέρχεται από τον τουρισμό[1], ενώ νησιά όπως το δικό μας έχουν ακόμα πιο βαριά εξάρτηση από αυτόν. Άμεσα ή έμμεσα ο τουρισμός σχετίζεται με το συντριπτικό ποσοστό της οικονομικής μας δραστηριότητας εδώ. Θα θέλαμε, λοιπόν, ιδανικά ένα άμεσο και ασφαλές άνοιγμα της τουριστικής περιόδου. Ωστόσο, στην παρούσα συγκυρία ελάχιστα εξαρτώνται από εμάς. Γι’ αυτό, η διατήρηση της ψυχραιμίας είναι απαραίτητη. Πρώτα από όλα, για την σωστή εκτίμηση των δεδομένων. Έπειτα, για τον περιορισμό των επιπτώσεων από αυτήν την ιστορία. Και τέλος, για τον σχεδιασμό του αύριο.
Η Σαντορίνη πάντως δε θα εξαφανιστεί.
ΤΑ (ΠΕΡΙΠΟΥ) ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Αεροπλάνα και βαπόρια
Θα προσγειωθούν στη χώρα αεροπλάνα από το εξωτερικό, από πότε και πόσα; Χωρίς τις διεθνείς πτήσεις κάθε άλλη συζήτηση απλά δεν έχει σημασία[2]. Ποια θα είναι η κατάσταση του εθνικού αερομεταφορέα[3] και των άλλων ελληνικών αεροπορικών εταιρειών[4]; Και τέλος, πώς θα διαμορφωθούν οι συνθήκες στην ακτοπλοΐα[5]; Για την ώρα δεν υπάρχει ασφαλής εκτίμηση γι’ αυτά. Φέτος, σε παγκόσμιο επίπεδο, προβλέπεται έτσι κι αλλιώς ισχνή τουριστική κίνηση[6]. Αρκετές χώρες ήδη προωθούν τον εσωτερικό τουρισμό. Το νησί μας όμως δεν μπορεί να προσδοκά πολλά από αυτόν. Ο βασικός λόγος είναι η αναμενόμενη ύφεση στη χώρα για φέτος, η οποία υπολογίζεται σε 9,7% – η υψηλότερη στην ευρωζώνη[7]. Τα τελευταία 10 χρόνια η προσέλκυση εσωτερικού τουρισμού δεν είχε κρίσιμη σημασία αλλά ίσως τα επόμενα χρόνια θα έχει, ειδικά για τις μικρότερες επιχειρήσεις. Ποια είναι, όμως, η εικόνα του προορισμού “Σαντορίνη” στους υπόλοιπους Έλληνες; Πιστεύω ότι ήρθε η στιγμή αυτή να καταγραφεί μεθοδικά. Και, επειδή υποψιάζομαι ότι δε θα μας αρέσει αυτό που θα διαπιστώσουμε, ας αναρωτηθούμε αν ήρθε και η στιγμή να αλλάξουμε με τόλμη και ειλικρίνεια αυτή την εικόνα. Αλλιώς, το να απευθυνόμαστε στο εθνικό ακροατήριο μέσω της τηλεόρασης δηλώνοντας έτοιμοι για την επόμενη ημέρα, απλά δεν έχει νόημα.
Κυβερνητικές πρωτοβουλίες
Αντικειμενικά, οι σημαντικές αποφάσεις και πρωτοβουλίες στην πανδημία ανήκουν στην κυβέρνηση. Είναι, ωστόσο, πολύ δύσκολο να σχεδιαστεί μια ασφαλής πολιτική επανεκκίνησης του τουρισμού που να “κουμπώνει” στις ιδιαιτερότητες κάθε προορισμού. Πιθανότατα τα μέτρα ασφάλειας στα ταξίδια θα εφαρμοστούν “οριζόντια” για όλη την Ελλάδα – ή και την ΕΕ – και θα είναι πολύ συντηρητικά (π.χ. “υγειονομικό διαβατήριο[8]“). Ακόμα κι έτσι, η πρώτη “γραμμή άμυνας” του τουρισμού μας θα ξεκινά από τις χώρες εκκίνησης των φετινών ταξιδιωτών[9] και θα εξαρτάται από την τοπική διασπορά του ιού και την αξιοπιστία των εκεί αρχών. Έτσι, δεν αποκλείεται κάποιες αγορές να μείνουν φέτος κλειστές για εμάς.
Και όλα αυτά ενώ εκφράζεται από κάποιους η ανησυχία ότι τα μέτρα υγειονομικής προστασίας στους χώρους φιλοξενίας και εστίασης που θα ανακοινωθούν σύντομα μετά από διαβούλευση με τους φορείς (υπάρχουν ήδη εκτιμήσεις για την κατεύθυνσή τους[10]) θα ανεβάσουν τα κόστη λειτουργίας υπέρμετρα. Τόσο, που λόγω και της μικρότερης διάρκειας της σεζόν κάποιοι επιχειρηματίες σκέφτονται να μη λειτουργήσουν φέτος.
ΠΕΡΙΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΙΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ
Η υγειονομική πλευρά
Εντελώς αντικειμενικά, το αεροδρόμιο και το λιμάνι μας δυνητικά αποτελούν πηγή εισόδου του ιού σε ένα νησί που δεν είχε καταγεγραμμένο κρούσμα. Αυτό το τελευταίο ήταν σπουδαίο ως τώρα αλλά δε λέει πολλά για την επόμενη ημέρα – εκτός του ότι ίσως είμαστε όλοι επίνοσοι (δηλαδή μπορεί να κολλήσουμε αν εκτεθούμε). Η αισιοδοξία που γεννά η απουσία κρουσμάτων πρέπει να μετριαστεί και καλό θα ήταν να μη βασιστεί εκεί η επικοινωνία του τουρισμού μας. Διότι σε περίπτωση κρούσματος, τούτο θα την αποδομήσει με πάταγο. Η χρήση του παράγοντα “πανδημία” στην τουριστική επικοινωνία είναι γενικά, κατ’ εμέ, απερίσκεπτη. Πιστεύω ότι είναι καλύτερο να στοιχηθούμε πίσω από την εθνική επικοινωνιακή στρατηγική όπως ξεκίνησε με το “Greece from home”[11] και αναμένεται να συνεχιστεί με τη νέα καμπάνια που προανήγγειλε ο υπουργός τουρισμού[12].
Αν θέλαμε να πάμε ένα βήμα μπροστά, αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί εισάγοντας ένα τοπικό πρόγραμμα επιδημιολογικής επιτήρησης, δηλαδή συλλογή στοιχείων έγκαιρα και σε πραγματικό χρόνο. Κάτι αντίστοιχο με αυτό που στα Μέσα εξαγγέλθηκε ως “πείραμα της Μυκόνου”. Κάτι τέτοιο θα ήταν ένα πολύ ρεαλιστικό αίτημα από εμάς προς το κράτος. Η επιδημιολογική επιτήρηση θα μπορούσε να αφορά τόσο τεστ ανίχνευσης του ιού (δηλαδή αν και πόσοι μπορεί να έχουν τον ιό σε μια δεδομένη χρονική στιγμή) όσο και τεστ αντισωμάτων (δηλαδή αν και πόσοι ήρθαν σε επαφή με αυτόν στο παρελθόν). Και αν το τελευταίο φαίνεται αχρείαστο για την Σαντορίνη των μηδενικών κρουσμάτων, θα επισημάνω τούτο: αφού από ό,τι φαίνεται ο SARS-CoV-2 ξεκίνησε να μεταδίδεται από τον Νοέμβριο στην Κίνα, δεν μπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα να έφτασε στα μέρη μας μήνες πριν χωρίς να γίνει αντιληπτός. Φέτος τον χειμώνα είχαμε στη χώρα αρκετές μη συνηθισμένες ιώσεις – και φυσικά και εδώ. Αυτή η (έστω μακρινή) υπόθεση θα ελεγχθεί σε εθνικό επίπεδο όταν γίνουν μαζικά οι έλεγχοι αντισωμάτων.
Σε κάθε περίπτωση, πιστεύω ότι είναι επιπόλαιο να γίνεται λόγος για “ασφαλή Σαντορίνη” χωρίς επιδημιολογική επιτήρηση σε συνεργασία με το κράτος. Η ύπαρξη Νοσοκομείου είναι σπουδαία αλλά δεν υποκαθιστά την πρόληψη. Διότι αν όλα πάνε καλά, θα έχουμε μια μικρή και φτωχή σεζόν μεν, χωρίς αναταράξεις δε. Αν, ο μη γένοιτο, έχουμε κρούσματα και επέκταση νωρίς, ίσως όλη η σεζόν ματαιωθεί προκαλώντας τόσο επιπτώσεις στον ντόπιο πληθυσμό όσο και μεγαλύτερες ζημιές στους επαγγελματίες.
Στρατηγικό και τοπικό σχέδιο
Πρέπει να αναρωτηθούμε: είναι το στρατηγικό πλάνο για τη Σαντορίνη ακόμα θέμα προτεραιότητας στην κυβερνητική ατζέντα; Τελικά θα ξεκινήσουν άμεσα τα μεγάλα έργα; Το “όχι” είναι μια υπαρκτή πιθανότητα καθώς έχουμε μπροστά μας έναν υγειονομικό κίνδυνο σε εξέλιξη και “ουρά” του την ύφεση της οικονομίας. Επιπλέον, αν είχαμε ποτέ ένα τοπικό σχέδιο για την Σαντορίνη, αυτό πρέπει να το ξεχάσουμε. Χρειαζόμαστε άλλο σχέδιο, και γρήγορα. Τούτο δεν είναι κάτι κακό αφού τα δεδομένα άλλαξαν. Όμως πρέπει να δούμε ρεαλιστικά τι μπορεί και τι δεν μπορεί να γίνει. Οι εισπράξεις από τα δημοτικά τέλη μάλλον θα είναι λιγότερες, συνεπώς το ταμείο χρειάζεται συνετή διαχείριση. Το τελεφερίκ που συνεισφέρει αποφασιστικά στα έσοδα του Δήμου δε θα έχει έσοδα. Μείωση εσόδων θα έχουν και οι δημοτικές επιχειρήσεις. Αν λοιπόν δεν υπάρχει εξασφαλισμένη χρηματοδότηση, πρώτα θα πρέπει να διασφαλιστεί η συντήρηση των υπαρχουσών υποδομών και έπειτα πιθανή επέκτασή τους. Οι νέες επενδύσεις πρέπει να γίνουν βάσει του πώς θα είναι το αύριο και όχι βάσει του πώς θα θέλαμε να είναι χωρίς την πανδημία. Αυτά είμαι σίγουρος ότι τα αντιλαμβάνεται η δημοτική αρχή.
Από την άλλη πλευρά, τα έργα στο αεροδρόμιο ολοκληρώνονται, ενώ το λιμάνι του Αθηνιού – που φαίνεται να παίρνει με μεταφυσικό τρόπο άλλη μια παράταση ζωής – ελπίζουμε να είναι επαρκές για τα δύσκολα χρόνια που έρχονται. Εξάλλου, αν και ο ΧΑΔΑ είναι ακόμα εδώ, τουλάχιστον φέτος η κατάσταση με τα απορρίμματα θα παραμείνει διαχειρίσιμη εν αναμονή μιας πιθανής οριστικής (;) διευθέτησης[13]. Όμως, πολλά ζητήματα καθημερινότητας περιμένουν λύσεις από την Περιφέρεια και τον Δήμο – λύσεις που δε χρειάζονται απαραίτητα χρήματα αλλά δουλειά και εφευρετικότητα.
Πέρα από τον τουρισμό
Οι συνθήκες θα οδηγήσουν ενδεχομένως κάποιους να δώσουν βάρος σε άλλες οικονομικές δραστηριότητες. Το νησί έχει αξιόλογη ποικιλία σε ιδιαίτερα προϊόντα αλλά αυτή την στιγμή μόνο το κρασί έχει οντότητα και αξία και μπορεί να συμβάλλει στη διαμόρφωση αυτού που λέγεται “brand name” του τόπου. Σε αυτό συμβάλλει η επιτυχία της ένταξης του σαντορινιού αμπελώνα στον εθνικό κατάλογο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς[14]. Παράλληλα, πρέπει να κερδηθεί το χαμένο έδαφος από τη μείωση των πωλήσεων που βασίζονται στην επισκεψιμότητα των οινοποιείων. Αυτό περνά αρχικά από την συνεργασία των οινοποιείων μας για να αποκτήσουν αυτό που αξίζει το προϊόν τους σε αναγνωρισιμότητα και εκτόπισμα στις διεθνείς αγορές – είμαι αισιόδοξος ότι οι οινοποιοί μας θα πιάσουν το μήνυμα των καιρών. Σε δεύτερο χρόνο είναι λογικό να αναζητήσουν πωλήσεις μέσω και του ηλεκτρονικού εμπορίου. Το τελευταίο μάλιστα μπορεί να προσφέρει διέξοδο και σε άλλους επαγγελματικούς κλάδους της Σαντορίνης όπως η χειροτεχνία, η τέχνη, τα τυποποιημένα ή μεταποιημένα αγροτικά προϊόντα κλπ.
ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΑΥΡΙΟ
Μετασχηματισμός μιας μισοτελειωμένης πόλης
Την τελευταία δεκαετία η κρίση στην υπόλοιπη χώρα επιτάχυνε τη δημογραφική αύξηση στη Σαντορίνη, ενώ η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου άρχισε να αμβλύνει εδώ την έντονη εποχικότητα που χαρακτηρίζει την οικονομική δραστηριότητα σε άλλους τουριστικούς προορισμούς. Επιπλέον, η μεγάλη ζήτηση τόσο σε στέγη όσο και σε τουριστικά καταλύματα άσκησε μεγάλη πίεση στην καλλιεργήσιμη γη, το φυσικό περιβάλλον και την τσέπη μας – ιδίως αυτών που νοίκιαζαν σπίτι. Παράλληλα με την αύξηση της τουριστική κίνησης, στο νησί άρχισε να παρατηρείται μια ιδιόμορφη αστικοποίηση. Η σημερινή κρίση ενδέχεται να αντιστρέψει αυτήν την πορεία απαλείφοντας τα όποια πλεονεκτήματα της πόλης και αφήνοντας πίσω πολλά από τα μειονεκτήματα. Καθώς δεν αποκλείεται να φύγει από εδώ αρκετός αριθμός εργαζομένων, η ενδιάμεση αύξηση του πληθυσμού και τα δημογραφικά της χαρακτηριστικά δε θα αποτυπωθούν ποτέ πλήρως στην επόμενη απογραφή, στερώντας μας ένα σημαντικό εργαλείο[15] για την κατανόηση της πορείας της οικονομίας, της κοινωνίας μας και τον προγραμματισμό του μέλλοντός μας[16]. Από την άλλη πλευρά, η εμπορική αξία των ακινήτων ίσως πέσει πολύ. Και αν οι αξίες κάποτε ανακάμψουν, η αλλαγή του θηραϊκού τοπίου και η περιβαλλοντική υποβάθμιση δυστυχώς δεν αντιστρέφονται εύκολα: σε κάθε περίπτωση, η δομημένη επιφάνεια στην Σαντορίνη είναι πολύ μεγάλη και εν πολλοίς άναρχα απλωμένη.
Καθώς είναι πιθανό αρκετά κτίσματα να μείνουν κενά, οι επιλογές είναι δύο: η μία είναι να περιμένουμε μια επαναφορά στα παλιά τουριστικά μεγέθη. Αν, όμως, αυτό δεν συμβεί; Αν δε θέλουμε να ξεμείνουμε με το άδειο κέλυφος μιας ανολοκλήρωτης πόλης όπως συνέβη αλλού[17], στην Σαντορίνη πιθανότατα θα πρέπει να σκεφτούμε μια λύση αστικού επανασχεδιασμού, μια “νέα αστικοποίηση” (new urbanism) για να γίνει ο τόπος ελκυστικός ως επιλογή κατοίκησης εκτός από τόπος διακοπών. Συνάμα, πρέπει να διασώσουμε ό,τι έμεινε από το φυσικό μας περιβάλλον και να διασφαλίσουμε δια παντός το δικαίωμα πρόσβασης στον δημόσιο χώρο (ιδιαίτερα εκεί που υπάρχει μεγάλο εμπορικό ενδιαφέρον όπως στα πρανή της καλντέρας). Σε αυτό το πλαίσιο μπορούν να ενταχθούν και οι περιβαλλοντικοί στόχοι του σχεδίου για το νησί που δε χρειάζονται επικαιροποίηση[18] (π.χ. ηλεκτροκίνηση, πάταξη αυθαίρετης δόμησης).
Φυσικά για να γίνει το νησί μας τόπος κατοικίας, θα πρέπει –όπως συνέβαινε μέχρι τώρα– να υπάρχει εδώ η προοπτική απασχόλησης. Στη μετά πανδημία εποχή αναδύεται η τάση πολλοί εργαζόμενοι να εργάζονται μέσω υπολογιστή από το σπίτι, ενώ αρκετές εταιρείες μεταφέρουν την έδρα τους σε μικρότερους χώρους έξω από το κέντρο των πόλεων[19]. Η Σαντορίνη έχει ήδη ικανοποιητική υποδομή σε δίκτυο οπτικών ινών και διεθνή προσβασιμότητα, άρα θεωρητικά μπορεί να υποστηρίξει αυτό το μοντέλο. Θα δίναμε άραγε κίνητρα για να προσελκύσουμε ανθρώπους και εταιρείες που δεν σχετίζονται με τον τουρισμό;
Ένα διαφορετικό τουριστικό μοντέλο
Από άκρη σε άκρη υπάρχουν επιπτώσεις στις τουριστικές δραστηριότητες στο νησί. Εκτός από τη φιλοξενία και την εστίαση θα υπάρξουν θεμελιώδεις αλλαγές στην εξυπηρέτηση της κρουαζιέρας, στα σκάφη αναψυχής, στην ενοικίαση οχημάτων, στις εταιρείες τροφοδοσίας, στα τουριστικά γραφεία κλπ. Ακόμα και κλάδοι που δεν στηρίζονται αποκλειστικά στον τουρισμό, θα πληγούν σοβαρά. Ωστόσο, κάποια στιγμή η κίνηση θα αρχίσει να ανακάμπτει. Μέχρι ποιο σημείο; Το τοπίο μετά δεν είναι ξεκάθαρο από τώρα αλλά αυτό που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας είναι ότι πιθανότατα θα αλλάξουν για χρόνια οι ταξιδιωτικές συνήθειες των ανθρώπων. Λιγότερα ταξίδια λόγω ακριβών εισιτηρίων, αλλά περισσότερες μέρες παραμονής σε κάθε προορισμό, αποφυγή πολυκοσμίας, αναζήτηση υψηλού επιπέδου υπηρεσιών και αυθεντικών εμπειριών, έμφαση στην ασφάλεια: αυτή είναι ίσως η πραγματικότητα του αύριο[20].
Μπορούμε να ανταπεξέλθουμε; Πιστεύω πως ναι, αφενός οι υποδομές στο νησί είναι ακόμα εδώ, αφετέρου υπάρχει η εμπειρία και η θέληση. Όμως φοβάμαι ότι πρέπει να αφήσουμε πίσω μας κάποιες δραστηριότητες, καθώς και την αυτοκτονική εμμονή στη μαζικότητα του τουριστικού ρεύματος. Δε θα είναι εύκολο, αλλά εκ των πραγμάτων απαραίτητο. Για παράδειγμα, πόσο σίγουροι είμαστε ότι θα υποδεχτούμε ξανά κάποια μέρα όσες χιλιάδες επιβάτες κρουαζιέρας και ημερόπλοιων είχαμε έως πέρυσι; Και μάλιστα ενώ ο κλάδος είναι σε βαθιά κρίση έχοντας υποστεί μεγάλη αρνητική δημοσιότητα λόγω μαζικών κρουσμάτων[21]; Μπορούμε να βασιστούμε στην αισιοδοξία ότι σύντομα η κρουαζιέρα θα ανακάμψει πλήρως άρα ένα δεύτερο τελεφερίκ θα μας είναι όντως απαραίτητο; Ή μήπως απαιτείται εν μέρει αλλαγή σχεδίου και διερεύνηση νέων διεξόδων από αυτούς που εξυπηρετούν τα κρουαζιερόπλοια (λ.χ. προς την επιβατηγό ναυτιλία); Επίσης, οι επισκέπτες μας θα νιώσουν ασφαλείς να συνωστίζονται στο κάστρο της Οίας για το ηλιοβασίλεμα, στα σοκάκια των Φηρών, στα τουριστικά λεωφορεία και σε αυτά του Κ.Τ.Ε.Λ., στα λιμάνια, στις λάντζες, στις αίθουσες αναμονής; Θα ξαναμπούν σε γκρουπ στα σκάφη αναψυχής; Τελικά, μήπως ακόμα και για επενδύσεις όπως η νέα μαρίνα οι ενδιαφερόμενοι θα περιμένουν;
Για να το πούμε ξεκάθαρα μήπως είναι λάθος να στοιχηματίσουμε το μέλλον του τόπου και των παιδιών μας στο ότι θα έχουμε σύντομα πάλι δύο και παραπάνω εκατομμύρια επισκεπτών, χάνοντας έτσι δια παντός την ευκαιρία να διαμορφώσουμε ένα ηπιότερο, αειφόρο, ίσως ακριβότερο αλλά ποιοτικότερο τουριστικό μοντέλο; Και χωρίς να λησμονούμε την ξεκούραση και την αναψυχή, μήπως πρέπει να δώσουμε έμφαση στην πολιτιστική, αρχιτεκτονική, περιηγητική, γαστρονομική και οινική εμπειρία, σε μοναδικά προϊόντα και χαρακτηριστικά του νησιού που απαιτούν χρόνο και ηρεμία για να βιωθούν; Και να προχωρήσουμε θαρρετά σε αυτό το πλάνο ακόμα κι αν έχουμε στο τέλος λιγότερους τουρίστες της μιας ημέρας και του Instagram, αλλά περισσότερους ταξιδευτές και θαμώνες;
Σε άλλες τουριστικές περιοχές, πάντως, το σκέφτονται σοβαρά[22].
Με άλλα λόγια, μήπως ήρθε η ώρα να διαμορφώσουμε μια καινούρια ταυτότητα για να ξανασυστηθούμε στον κόσμο, την Ελλάδα και τους εαυτούς μας όταν τα πράγματα ομαλοποιηθούν;
Η ιστορία του νησιού μας έχει δείξει ότι μπορούμε να μετατρέπουμε τους δύσκολους καιρούς σε ευκαιρία για κάτι καλύτερο. Έτσι έκαναν οι παππούδες μας μετά τον σεισμό του ’56. Τώρα είναι η σειρά μας και οι επιλογές στο τραπέζι είναι δύο: είτε δεν το κάνουμε καθόλου είτε το κάνουμε σωστά.
[1] https://sete.gr/el/stratigiki-gia-ton-tourismo/vasika-megethi-tou-ellinikoy-tourismoy/
[2] https://www.capital.gr/sunenteuxi/3451196/a-iliopoulos-i-ptosi-tou-tzirou-sti-santorini-mporei-na-ftasei-kai-to-70
[3] https://www.ethnos.gr/oikonomia/103809_aegean-agonas-dromoy-gia-ti-diasosi-tis-plan-b-me-tis-diakratikes-symfonies
[4] https://www.sofokleousin.gr/koronoios-sos-ekpempoun-eksi-aeroporikes-etaireies
[5] https://www.capital.gr/oikonomia/3446525/xrtc-apoleies-290-ekat-euro-fernei-o-koronoios-stin-aktoploia
[6] https://www.unwto.org/news/covid-19-international-tourist-numbers-could-fall-60-80-in-2020
[7] https://www.bbc.com/news/business-52557191
[8] https://atlantea.news/o_tourismos_vadizei_se_periodo_trion_minon/
[9] https://www.bloomberg.com/news/features/2020-04-24/coronavirus-travel-covid-19-will-change-airlines-and-how-we-fly
[10] https://atlantea.news/proypothesi_i_asfaleia_gia_tin_eleysi_touriston/
[11] https://atlantea.news/i_ellada_menei_spiti_alla_de_menei_piso/
[12] https://atlantea.news/se_5_axones_to_sxedio_stirixis_k_epanekkinisis_tou_ellinikou_tourismou/
[13] https://cyclades24.gr/2020/05/kyklades-chanoun-tin-kentriki-diachirisi-aporrimmaton-ke-anakyklosimon-i-dimi-katargounte-i-topiki-fodsa-ke-dimiourgite-periferiakos-gia-olo-to-n-egeo/
[14] https://atlantea.news/i-ampelooiniki-paradosi-tis-santorinis-ston-dromo-gia-tin-unescoioanna-unesco/
[15] https://www.unfpa.org/census
[16] https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/232006_krisimi-gia-mellon-tis-horas-i-apografi-2021
[17] https://www.huffpost.com/entry/spain-empty-cities_n_56ba6221e4b0b40245c47dff?guccounter=1&guce_referrer=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8&guce_referrer_sig=AQAAALDQPHIty0aW1qin_Axl3HvjA–P5kD7-x8nfmahKN0hqD7ARm4Xrj8e0srdeqSf3g9Y5CCZlITB61g5U_KVA2Yg-71K7uH4wM9PaV97wmp7JbSe34-iwkxQBWSCOCUfzJBAIwvraRszSYVCFK5Fz9YeJPyqgY6Q8YCqT3YMUaZQ
[18] https://atlantea.news/oi-axones-kai-oi-proteinomenes-energeies-tou-stratigikou-shediou-gia-ti-santorini/
[19] https://www.vox.com/recode/2020/4/14/21211789/coronavirus-office-space-work-from-home-design-architecture-real-estate
[20] https://www.fortunegreece.com/article/i-kanonikotita-ston-tourismo-arga-i-grigora-tha-epistrepsi-i-touristes-pou-xerame-ochi/
[21] https://www.theguardian.com/environment/2020/may/01/no-one-comes-the-cruise-ship-crews-cast-adrift-by-coronavirus
[22] https://www.euronews.com/2020/04/19/venice-considers-a-new-tourism-model-after-covid-19-lockdown
* Ο Ανδρέας Βλάχος ζει με την οικογένειά του και εργάζεται ως Ουρολόγος στη Σαντορίνη. Επικοινωνεί γράφοντας για αυτά που γνωρίζει, για αυτά που αγαπά και για αυτά που ζητούν την προσοχή μας.
Όλες οι δημοσιεύσεις του Atlantea με άρθρα του Ανδρέα Βλάχου είναι διαθέσιμες εδώ.
